Του Χρήστου Πολίτη
Μεταπτυχιακό στα Οικονομικά με ειδίκευση στη Δημόσια Πολιτική
«Αν σκέφτεσαι για ένα χρόνο φύτεψε έναν σπόρο. Αν σκέφτεσαι για δέκα χρόνια φύτεψε ένα δέντρο. Αν σκέφτεσαι για 100 χρόνια δίδαξε ανθρώπους». Είναι το ρητό που φαίνεται να έχει εμπνεύσει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή τα οποία, σε συνεργασία με τις φορολογικές διοικήσεις των κρατών - μελών, δημιούργησαν το TAXEDU. Το πιλοτικό αυτό έργο του οποίου η ονομασία προκύπτει από τον συνδυασμό των λέξεων TAX - Φόρος και EDUCATION - Εκπαίδευση, έχει στόχο να ενημερώσει τους νέους πολίτες της Ευρώπης για τη φορολογία και τον τρόπο με τον οποίο αυτή επηρεάζει τη ζωή μας.
Πρόκειται για μια σειρά εκπαιδευτικών βίντεο, διαδικτυακών μαθημάτων και παιχνιδιών τα οποία διατίθενται μέσα από την ιστοσελίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Απευθύνονται σε τρεις ηλικιακές ομάδες, με αντίστοιχες στοχευμένες πληροφορίες: ο ορισμός του φόρου, τα είδη και η σημασία του για την κοινωνία μας για παιδιά ηλικίας 9-12 ετών∙ ο υπολογισμός των φόρων, οι υπόχρεοι φορολόγησης και η φοροδιαφυγή για εφήβους 13-17 ετών∙ η ίδρυση μιας νέας επιχείρησης, οι ασφαλιστικές εισφορές και τα φορολογικά κίνητρα για νέους ενήλικες.
Απώτερος σκοπός της Ένωσης είναι η σε βάθος χρόνου καλλιέργεια μιας φορολογικής κουλτούρας ευσυνειδησίας και μέσω αυτού του καναλιού, η μείωση της φοροδιαφυγής. Με άλλα λόγια λοιπόν, το TAXEDU επιλέχθηκε ως μια εναλλακτική προσέγγιση στην επίλυση ενός από τα μεγαλύτερα προβλήματα πολλών ευρωπαϊκών χωρών και αναμφισβήτητα της Ελλάδας. Το ενδιαφέρον ερώτημα που αναδύεται όμως, αφορά την ισχύ και την αποτελεσματικότητα αυτής της προσέγγισης. Μπορεί μια εκπαιδευτική καμπάνια να έχει πράγματι θετικό αντίκτυπο στη μάχη κατά της φοροδιαφυγής; Και αν ναι, σε τι βαθμό; Πως αξιολογείται σε μετρήσιμους όρους;
Σε ένα πείραμα που πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 2018 στα πλαίσια της διπλωματικής εργασίας του γράφοντα για το Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ, ένα δείγμα 112 ενήλικων Ελλήνων πολιτών κλήθηκαν να απαντήσουν σε ερωτήσεις σκιαγράφησης της φορολογικής τους κουλτούρας. Προηγουμένως, οι μισοί εξ αυτών (όπως επιλέχθηκαν μέσα από μια διαδικασία τυχαιοποίησης) είχαν παρακολουθήσει βίντεο με τίτλο «Εισαγωγή στα Δημόσια Οικονομικά» διάρκειας 5 λεπτών, το οποίο περιλάμβανε πληροφορίες σχετικά με τους φορολογικούς συντελεστές στην Ελλάδα, τις δημόσιες δαπάνες, τον αριθμό των ελέγχων και τις κοινωνικές συνέπειες της φοροδιαφυγής. Όπως αναμενόταν, τα ευρήματα υπέδειξαν μια στατιστικά σημαντική επιρροή του βίντεο σε ορισμένες βασικές πτυχές της φορολογικής κουλτούρας του πολίτη. Όσοι το παρακολούθησαν εμφανίστηκαν πιο αυστηροί απέναντι σε ενδεχόμενη φοροδιαφυγή τους και είχαν παράλληλα μια πιο θετική αντίληψη για την δικαιοσύνη του φορολογικού συστήματος στην Ελλάδα. Ενδεικτικά, στην ερώτηση «Πόσο σοβαρό θα χαρακτηρίζατε το παράπτωμα της μη δήλωσης μιας πρόσθετης για εσάς πηγής εισοδήματος, εξοικονομώντας έτσι φόρους 500€;» και εύρος δυνατών απαντήσεων από το μηδέν - «Καθόλου σοβαρό» έως το 10 - «Εξαιρετικά σοβαρό», τα άτομα που δεν παρακολούθησαν το βίντεο συγκέντρωσαν ένα μέσο όρο απαντήσεων 6 μονάδων. Αντιθέτως, όσοι το παρακολούθησαν συγκέντρωσαν ένα μέσο όρο απαντήσεων 7,4 μονάδων (δηλαδή αυξημένο κατά 1,4 μονάδες). Ομοίως, στην ερώτηση «Θεωρείτε πως η κατανομή των φορολογικών βαρών μεταξύ πολιτών που έχουν υψηλά εισοδήματα και πολιτών που έχουν χαμηλά εισοδήματα υλοποιείται με δίκαιο τρόπο;» και εύρος δυνατών απαντήσεων από το μηδέν - «Όχι, καθόλου δίκαιο» έως το 10 - «Ναι, απόλυτα δίκαιο», οι μέσοι όροι των δυο ομάδων κυμάνθηκαν αντίστοιχα σε 2 και 3,4 μονάδες (Διάγραμμα).
Τα αποτελέσματα αυτά, σύμφωνα με την επιστημονική κοινότητα, προκύπτουν εξαιτίας της μη πλήρους εικόνας που πολλοί πολίτες έχουν για τη σχέση τους με το κράτος. Συνήθη παραδείγματα είναι η μη αντίληψη της υπάρχουσας προοδευτικής κατανομής των φορολογικών βαρών ανά εισοδηματική ομάδα αλλά και του συνολικού εύρους των παροχών του κράτους προς τον πολίτη. Δευτερευόντως, επιρροή θεωρείται πως ασκεί σε ορισμένους πολίτες η εμφύσηση ενός αισθήματος ευθύνης απέναντι στις κοινωνικές συνέπειες της φοροδιαφυγής, ενώ σε άλλους ενός αισθήματος φόβου για την πιθανότητα να ελεγχθεί. Το βέβαιο είναι πως τελικά, μια νέα ευκαιρία διαφαίνεται για τις φορολογικές διοικήσεις των κρατών - μελών. Μάλιστα, αν συνυπολογίσει κανείς πως η βελτίωση στη φορολογική κουλτούρα που καταγράφηκε πειραματικά προέρχεται από ένα και μόνο βίντεο μικρής διάρκειας, η πραγματοποίηση εκπαιδευτικών δράσεων μεγαλύτερης κλίμακας δημιουργεί ελπίδες για ακόμη πιο θεαματικά αποτελέσματα σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα.
Στην Ελλάδα, η Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Εσόδων (ΑΑΔΕ) υπήρξε ευθύς εξ αρχής εκ των σημαντικότερων υποστηρικτών του TAXEDU συμπεριλαμβάνοντας σταθερά την εκπαίδευση των φορολογουμένων ως κύρια προτεραιότητα στα ετήσια επιχειρησιακά της σχέδια. Ανέλαβε τη μετάφραση και απόδοση των κειμένων στα ελληνικά, ενώ παράλληλα εξασφάλισε έγκριση από το Υπουργείο Παιδείας για ανάρτηση 12 βίντεο του TAXEDU στο ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ, την κεντρική e-υπηρεσία του Υπουργείου Παιδείας για την διάθεση ψηφιακού εκπαιδευτικού περιεχομένου στα σχολεία. Τέλος, μιας και η προβολή των βίντεο στις σχολικές αίθουσες επαφίεται για την ώρα στην ατομική πρωτοβουλία των εκπαιδευτικών, η ΑΑΔΕ πραγματοποίησε το 2016 έρευνα αναφορικά με την προθυμία καθηγητών και δασκάλων. Σε ένα δείγμα 1871 εκπαιδευτικών από όλες τις βαθμίδες, το 90% έκρινε ότι «η φορολογική συνείδηση χρήζει ενίσχυσης από το εκπαιδευτικό σύστημα», το 84,6% εκδήλωσε ενδιαφέρον να συμμετάσχει σε σχετικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα και το 78,2% δήλωσε πρόθυμο να επιμορφωθεί σχετικά.
Ευχή όλων λοιπόν είναι αυτό τελικά πράγματι να συμβεί. Και έτσι, μέσα από το TAXEDU και τις προσπάθειες των Ελλήνων εκπαιδευτικών, μερικά καλά νέα να προκύψουν σύντομα!
Βιβλιογραφία
Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Εσόδων (ΑΑΔΕ). Eκπαιδευτικά προγράμματα για την καλλιέργεια φορολογικής συνείδησης. Μελέτες – Έρευνες. Διαθέσιμο στο: https://www.aade.gr/menoy/meletes-ereynes/ekpaideytika-programmata-gia-tin-kalliergeia-forologikis-syneidisis
Οικονομικά της Καθημερινότητας. (2019). Έρευνα: Μπορεί μια εκπαιδευτική καμπάνια να μειώσει τη φοροδιαφυγή;. Τα νέα μας. Διαθέσιμο στο: https://www.dailyeconomics.gr/about-us/news/ereyna-h-ekpaideysh-sta-dhmosia-oikonomika-meiwnei-th-forodiafygh
Eriksen, K., and Fallan, L. (1996). Tax Knowledge and Attitudes Towards Taxation; A Report on a Quasi-experiment. Journal of Economic Psychology, 17(3), 387-402.
European Union. Building a tax culture: A case of taxpayer education in Greece. Taxedu. News. Διαθέσιμο στο: https://europa.eu/taxedu/news/building-tax-culture-case-taxpayer-education-greece_en
European Union. Taxedu. About Taxedu. Διαθέσιμο στο: https://europa.eu/taxedu/home_en
Kaplan, S. E., Newberry, K. J., and Reckers, P. M. (1997). The Effect of Moral Reasoning and Educational Communications on Tax Evasion Intentions. The Journal of the American Taxation Association, 19(2), 38-54.
Leder, S., Mannetti, L., Hölzl, E., and Kirchler, E. (2010). Regulatory Fit Effects on Perceived Fiscal Exchange and Tax Compliance. The Journal of Socio-economics, 39(2), 271-277.
