Της Λίνας Μενδώνη*
Στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία, της τελευταίας δεκαετίας, εντοπίζονται σημαντικές μελέτες για τον τουρισμό της τρίτης ηλικίας. Αναλύεται η σχέση του με την τουριστική βιομηχανία και ερευνάται η συμβολή του στην οικονομία των χωρών υποδοχήςτων 65+, στη λεγόμενη «ασημένια οικονομία». Βεβαίως, τα δεδομένα των μελετών αυτών πρέπει να μελετηθούν υπό το πρίσμα της πανδημίας Covid-19, ιδιαίτερα για τη χώρα μας στην οποία ο τουρισμός αποτελεί βασικό πυλώνα της οικονομίας.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ειδικών, φαίνεται ότι εντός του 2022 επανερχόμαστε στην, προ της πανδημίας, κανονικότητα. Τα πρώτα συμπεράσματα από τη μέχρι σήμερα πορεία του ελληνικού τουρισμού για το τρέχον έτος είναι ιδιαίτερα αισιόδοξα και δηλώνουν ότι η χώρα μας έχει καταγραφεί ως ασφαλής προορισμός. Τα προγράμματα των εμβολιασμών στην Ελλάδα, στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, στις ΗΠΑ, που κατά προτεραιότητα αφορούν την τρίτη ηλικία, διευκολύνουν τα ταξίδια των 65+.
Το 2010, στην Ευρώπη, το ποσοστό των ηλικιωμένων ταξιδιωτών αντιστοιχούσε στο 15%. Το ποσοστό αυτό υπολογίζεται να φθάσει στο 26% το 2030 και στο 32% το 2050. Επίσης, μέχρι το 2050 το 1/3 της συνολικής τουριστικής δαπάνης στην Ευρώπη αναμένεται ότι θα προέρχεται από άτομα 65+. Η παγκόσμια αύξηση του πληθυσμού, η καλύτερη υγεία όλων των ηλικιακών ομάδων, η επιμήκυνση του προσδόκιμου ζωής, η διεθνής ευκολία στις μετακινήσεις είναι οι βασικές αιτίες της ανάπτυξης του τουρισμού της τρίτης ηλικίας. Δύο ακόμη παράμετροι προστίθενται: Οι τουρίστες 65+ ξοδεύουν περισσότερα χρήματα από τους νεότερους, ενώ επιλέγουν πιο μακρινούς προορισμούς από τον τόπο κατοικίας τους, ταξιδεύουν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και μάλιστα εκτός τουριστικής περιόδου.
Η χώρα μας διαθέτει σημαντικά πλεονεκτήματα, όπως το κλίμα, το φυσικό περιβάλλον, το ανεκτίμητο πολιτιστικό της απόθεμα, που της επιτρέπουν να επενδύσει στην προσέλκυση των 65+, και μάλιστα επιμηκύνοντας την τουριστική περίοδο. Όμως, απαιτούνται επενδύσεις που δεν πρέπει να περιορίζονται στην προσφορά υψηλών υπηρεσιών υγείας ή ασφάλειας, αλλά και στη μέγιστη δυνατή πρόσβαση στα πολιτιστικά αγαθά των επιμέρους περιοχών, στους αρχαιολογικούς χώρους, στις μουσειακές υποδομές, στις ποικίλες εκδηλώσεις, σε προγράμματα δημιουργικής απασχόλησης και διά βίου μάθησης. Τα οφέλη που μπορεί να αποκομίσει η Ελλάδα από την ανάπτυξη της «ασημένιας οικονομίας» είναι ιδιαίτερα σημαντικά, καθώς η ανάπτυξη του τουρισμού της τρίτης ηλικίας ανεστάλημεν προσωρινά, λόγω της πανδημίας, αλλά προβλέπεται να εξελιχθεί με υψηλότερους ρυθμούς με το πέρας της. Ο τομέας του Πολιτισμού συνεισφέρει τα μέγιστα προς την κατεύθυνση αυτή, δεδομένου ότι οι επισκέπτες της τρίτης ηλικίας επιλέγουν με γνώμονακαι το πολιτιστικό απόθεμα της χώρας που πρόκειται να επισκεφθούν.
Το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού υιοθετεί πολιτικές που εξυπηρετούν την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού των 65+. Ένας πρώτος στόχος μας είναι να μειώσουμε, ακόμη και να εξαλείψουμε, τα φυσικά εμπόδια στους μεγάλους αρχαιολογικούς χώρους και τα μουσεία μας. Μπορεί ακόμη να ξενίζει, αλλά πρέπει να συμφιλιωθούμε με τη λογική της κατασκευής ανελκυστήρων ή αναβατορίων εντός αρχαιολογικών χώρων, λαμβάνοντας προφανώς υπόψη τις επιταγές της αρχαιολογικής νομοθεσίας. Η Ακρόπολη είναι πλέον προσβάσιμη σε εμποδιζόμενα άτομα, στην τρίτη ηλικία, σε ΑμεΑ. Με τον ανελκυστήρα πλαγιάς, ο οποίος λειτουργεί στον Ιερό Βράχο από τον Δεκέμβριο 2020, ηλικιωμένοι, με προβλήματα υγείας που δεν τους επιτρέπουν να αντιμετωπίσουν μεγάλες κλίσεις, έχουν πλέον πρόσβαση στον Παρθενώνα και στα άλλα μνημεία του Βράχου. Ο ανελκυστήρας συνδυάζεται και με τη λειτουργία ηλεκτρικών αυτοκινήτων τύπου γκολφ καρτ, που διευκολύνουν ακόμη περισσότερο τους 65+, αλλά και τα ΑμεΑ.
Ως παράδειγμα αναφέρομαι στη συνεργασία μας με την τοπική αυτοδιοίκηση στο λασίθι και τη Μονεμβασία. Ωριμάζουμε μελέτες κατασκευής τελεφερίκ στο Δικταίο Άνδρο, μνημείο με πολύ μεγάλη επισκεψιμότητα, με άνοδο απαγορευτική, λόγω της ιδιαίτερα ανηφορικής πρόσβασης. Η Άνω Πόλη, στη Μονεμβασία -με την εντυπωσιακή χωροταξία της μετά την αποκατάστασή της και την εκκλησία της Αγίας Σοφίας πλήρως αναστηλωμένη από τις υπηρεσίες του υπουργείου Πολιτισμούέχει περιορισμένη επισκεψιμότητα. Η απότομηανάβαση λειτουργεί αποτρεπτικά για πολλούς επισκέπτες.
Στους αναπεπταμένους αρχαιολογικούς χώρους τα εμποδιζόμενα άτομα και οι 65+ διευκολύνονται ουσιαστικά με ηλεκτροκίνητα γκολφ καρτ. Τέτοιος χώρος είναι η αρχαία Μεσσήνη, η οποία διαθέτει εδώ και λίγους μήνες ηλεκτροκίνητο όχημα. Ανάλογη μέριμνα προγραμματίζουμε για την Αρχαία Ολυμπία, την Πέλλα, τη Νικόπολη. Η επίσκεψη των 65+ σε εκτεταμένους αρχαιολογικούς χώρους και σε μεγάλα μουσεία προϋποθέτει τη δημιουργία άνετων θέσεων ανάπαυσης. Χρειάζονται στάσεις που να προσφέρουν στον επισκέπτη κάτι παραπάνω από ένα παγκάκι στην αίθουσα. Να δημιουργηθούν χώροι που να μπορεί ο επισκέπτης να αναπαυθεί διαβάζοντας τον οδηγό του ή περιηγούμενος την εφαρμογή στο κινητό του. Είναι κι αυτό μέρος της εμπειρίας, την οποία μπορούμε να προσφέρουμε στους επισκέπτες των χώρων πολιτισμού.
Σε πολλές χώρες της Ευρώπης και στις ΗΠΑ είναι διαδεδομένα τα προγράμματα της «δημιουργικής γήρανσης», το creative ageing. Επαγγελματίες των μουσείων, της πολιτιστικής διαχείρισης, της δημιουργικής βιομηχανίας, προσφέρουν ειδικά διαδραστικά ή θεματικά προγράμματα για όσους επισκέπτες μπορούν να διαθέσουν περισσότερο χρόνο στην περιήγησή τους ή επιθυμούν κάτι περισσότερο από μια απλή ξενάγηση. Για όσους προσδοκούν μία επιπλέον εμπειρία. Μπορούμε και στην πατρίδα μας να υιοθετήσουμε προγράμματα, ώστε τα άτομα της τρίτης ηλικίας να γνωρίζουν ότι σ’ έναν αρχαιολογικό χώρο ή μουσείο μπορούν να περάσουν δημιουργικά τον χρόνο τους, μαθαίνοντας νέα πράγματα ή συμμετέχοντας σε κύκλους συζήτησης ή μελέτης.
Από τις μελέτες που αφορούν τον τουρισμό της τρίτης ηλικίας, προκύπτει ότι οι 65+ έχουν ειδικό ενδιαφέρον για συγκεκριμένα θέματα, όπως, για παράδειγμα, την ιστορία της υγείας. Η Ελλάδα προσφέρεται για τη δημιουργία μιας πολύ ενδιαφέρουσας θεματικής πολιτιστικής διαδρομής τριών ή περισσότερων ημερών με αντικείμενο τα Ασκληπιεία. Επίσης, στη λογική του προσκυνηματικού τουρισμού, υπάρχει τεράστιο περιθώριο δημιουργίας πολιτιστικών διαδρομών για το Βυζάντιο, όπου θα περιλαμβάνονται χώροι όπως ο Μυστράς, η Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, τα Μετέωρα, η Νικόπολη, οι φίλιπποι.
Το υπουργείο Πολιτισμού σε συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση και τοπικούς πολιτιστικούς φορείς μπορεί να διασυνδέσει πολλά και σημαντικά ενθολογικά και λαογραφικά μουσεία, οργανώνοντας και τοπικά δρώμενα. Η γαστρονομική εμπειρία, επίσης, βρίσκεται μέσα στο φάσμα των ενδιαφερόντων των 65+. Η ελληνική ή η μοναστηριακή διατροφή, σε συνδυασμό με τις πολιτιστικές διαδρομές, το μοναδικό περιβάλλον, την εντόπια πρωτογενή παραγωγή, μπορεί να αποφέρει σημαντικά οικονομικά οφέλη στις τοπικές κοινωνίες. Πρόσφατα εντάξαμε στις πολιτικές μας τη φιλοξενία τοπικής γαστρονομίας και γευσιγνωσίας εντός αρχαιολογικών χώρων και μνημείων.
Η αναπτυξιακή δυναμική του Πολιτισμού είναι άμεσα συνδεδεμένη με την οικονομία των εμπειριών. Η Ελλάδα συγκεντρώνει όλες τις προϋποθέσεις να επενδύσει στην «αργυρή οικονομία» των εμπειριών. Με δημόσια και ιδιωτική χρηματοδότηση, με πόρους από τα συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα και το Ταμείο Ανάκαμψης, μπορούμε να προσαρμόσουμε τις πολιτιστικές μας υποδομές στις ανάγκες και τις απαιτήσεις αυτού του ειδικού κοινού. Τα οικονομικά οφέλη από την ανάπτυξη του τουρισμού τρίτης ηλικίας αναμένονται ιδιαίτερα σημαντικά για τις χώρες της Μεσογείου και του ευρωπαϊκού Νότου. Η χώρα μας πρέπει να αξιοποιήσει άμεσα τα σημαντικά συγκριτικά της πλεονεκτήματα και να εξελιχθεί σε κύριο προορισμό για τους 65+.
