Οι κάτοικοι των περιοχών της Ανατολικής Μακεδονίας, τις ημέρες του Αγίου Δωδεκαημέρου αναβιώνουν όσο πουθενά αλλού έθιμα και παραδόσεις που άφησαν ως «κληρονομιά» οι πρόγονοί τους, τιμώντας με αυτό τον τρόπο τη μνήμη τους. Πρόκειται για πανάρχαια έθιμα, με παγανιστικές διαστάσεις, που κυρίως αναβιώνουν τις τελευταίες ημέρες του Δωδεκαημέρου και πιο συγκεκριμένα το διήμερο (παραμονή και ανήμερα) των Θεοφανείων και της εορτής του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου.
Οι «Αράπηδες», τα «Μπαμπούγερα», οι «Μωμόγεροι» και η καμήλα είναι μερικά μόνο από τα έθιμα που αναβιώνουν μέχρι τις μέρες μας, διατηρώντας έτσι αναλλοίωτες παραδόσεις αιώνων και κρατώντας ζωντανούς συμβολισμούς που σχετίζονται με την απομάκρυνση των κακών πνευμάτων, τη γονιμότητα του ανθρώπου και την ευφορία της γης.
Το έθιμο των «Αράπηδων»
Ανήμερα των Θεοφανείων στη Νικήσιανη Καβάλας του Δήμου Παγγαίου, στο Μοναστηράκι, στον Ξηροπόταμο και στο Βώλακα της Δράμας, τελείται - με διάφορες παραλλαγές - ένα δρώμενο γνωστό ως «Αράπηδες», επειδή στη μεταμφίεση των πρωταγωνιστών κυριαρχεί το μαύρο χρώμα, με μαύρες φλοκωτές κάπες και εντυπωσιακές υψικόρυφες προσωπίδες, κεφαλοστολές από γιδοπροβιές.
Όλες οι ομάδες των «Αράπηδων» κάνουν κοινή παρέλαση στους δρόμους, κάτω από τους εκκωφαντικούς ήχους των κουδουνιών τους. Δύο αρχηγοί ομάδων παλεύουν μέχρι την τελική πτώση του ενός. Ακολούθως, γύρω από τον πεσμένο αρχηγό, μαζεύονται όλοι, σε μια μυσταγωγία, που τελειώνει με την ανάσταση του νεκρού και τον ιδιόρρυθμο ξέφρενο χορό όλων, που ακολουθεί.
Σύμφωνα με την παράδοση, η παράσταση αυτή συμβολίζει το θάνατο του Διονύσου από τους Τιτάνες και την ανάστασή του από το Δία και παράλληλα την χειμερία νάρκη της φύσης που είναι ο χειμώνας και στη συνέχεια την ανάσταση της φύσης με τον ερχομό της άνοιξης.
Το ντύσιμο των «Αράπηδων» περιλαμβάνει τα τσερβούλια (παπούτσια), που κατασκευάζονται από ακατέργαστο χοιρινό δέρμα και συγκρατούνται από τις λαπάρες που είναι δερμάτινα σχοινιά, και τα καλτσούνια (κνήμες με υφαντό πανί από τρίχωμα προβατίνας) που φορούν στα γόνατα. Στο κάτω μέρος του σώματος φορούν μπινιβρέκι (μάλλινο παντελόνι) και στο πάνω μέρος χοντρή τσομπάνικη κάπα.
Στη μέση τους, φορούν τέσσερα ποιμενικά κουδούνια (τσάνια) διαφόρων μεγεθών. Το πρόσωπο είναι καλυμμένο με την μπαρμπότα (προσωπίδα), που είναι το τομάρι μιας γίδας το οποίο είναι ραμμένο και στερεώνεται στις άκρες του, στα σχοινιά των κουδουνιών. Η μπαρμπότα στολίζεται με ένα λευκό μαντήλι το οποίο έχει πάνω του χρωματιστά σχέδια, φλουριά και λουλούδια.
Σύμφωνα με την παράδοση, την εποχή της τουρκοκρατίας στον εξοπλισμό του «Αράπη» προστέθηκε και ένα ξύλινο σπαθί, η «μαχαίρα».
Τα «Μπαμπούγερα» της Καλής Βρύσης
Τραγόμορφες φιγούρες των «Μπαμπούγερων», μορφές που ξεπηδούν από τη λατρεία της Μητέρας Γης και του θεού Διονύσου, άνθρωποι μεταμφιεσμένοι με κατσικοδέρματα και με πρόσωπα μαυρισμένα με αιθάλη, τραγουδούν και χορεύουν, ξορκίζοντας τα κακά πνεύματα. Έτσι και φέτος, ανήμερα των Θεοφανείων, θα πραγματοποιηθούν τα «Μπαμπούγερα» στην Καλή Βρύση, με πλήθος κόσμου να παρακολουθεί το δρώμενο.
Οι «Μωμόγεροι»
Πρόκειται για ένα λαϊκό σατυρικό δρώμενο με προθεατρική μορφή. Τελείται από τους Πόντιους με παραλλαγές σε διάφορες περιοχές της Δράμας. Αναπαρίσταται στις αυλές των σπιτιών και στις πλατείες τις ημέρες του Δωδεκαημέρου.
Όλοι οι συντελεστές φορούν κουδούνια, προβιές και δέρματα τράγων. Κεντρικό πρόσωπο του θιάσου των τελεστών ο «Μωμόγερος» ή «Κιτί γοτσάς» ή «Πορδαλάς» (Θρυλόριο), ο οποίος με τη δύση του ήλιου εισβάλλει με την ακολουθία του στα σπίτια του χωριού και εμπλέκει τους σπιτονοικοκύρηδες σε περιπέτειες «εξαπατώντας» τους.
Η απαγωγή της νύφης παίζει κι εδώ καθοριστικό ρόλο, καθώς μετά από αλλεπάλληλες εικονικές συμπλοκές μεταξύ των τελεστών, το νέο ζευγάρι, η νύφη και ο γαμπρός, κατορθώνουν να σμίξουν, στεφανώνονται μάλιστα από τον παπά που εισέρχεται στο τέλος στο θίασο επιβάλλοντας την τάξη. Με τη συνοδεία ποντιακής λύρας και νταουλιού χορεύοντας και διασκεδάζοντας, τα «Μωμογέρια» εγκαταλείπουν το ένα σπίτι για να επισκεφθούν το επόμενο, όπου θα προβούν σε ανάλογους, νέους αυτοσχεδιασμούς και μιμικές πράξεις.
Το έθιμο της καμήλας
Το έθιμο τελείται στις 7 και 8 Γενάρη στην Πετρούσα της Περιφερειακής Ενότητας Δράμας. Η εικονική καμήλα, με τη συνοδεία ομάδας τελεστών, τελεί το δρώμενο με κορύφωση την εικονική σπορά και το θερισμό καθώς και τη σατυρική αναπαράσταση του τοπικού γάμου.
Ο συμβολισμός αυτού του καρτερικού ζώου με την απαράμιλλη αντοχή στην πείνα και τη δίψα κάτω από αντίξοες συνθήκες, δείχνει τις περιπέτειες του ανθρώπου μέσα στη ζωή και το χρόνο και την αποφασιστικότητά του να συνεχίσει να παλεύει κόντρα στις ελλείψεις και τις στερήσεις. 