Η επιστήμη και η τεχνολογία άλλαξαν τη γεωργία θεμελιωδώς τον 20ό αιώνα. Σήμερα, μεγάλος μέρος του αγροτικού τομέα του αναπτυσσόμενου κόσμου θυμίζει επιχείρηση μεγάλης κλίμακας: μηχανοποιημένη και βασισμένη στη χρήση χημείας, τις γνώσεις φυσιολογίας των φυτών και του εδάφους.
Η ανακάλυψη χημικών λιπασμάτων και η αυξανόμενη χρήση τους σε συνδυασμό με τη μηχανοποίηση και την ανάπτυξη καλλιεργειών υψηλής απόδοσης έδωσαν ώθηση στην ανάπτυξη της γεωργικής παραγωγικότητας στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Η Πράσινη Επανάσταση έφερε αυτά τα οφέλη σε λιγότερο ανεπτυγμένα κράτη.
Ως αποτέλεσμα, και παρά τον τριπλασιασμό του παγκόσμιου πληθυσμού, έχουμε προς το παρόν διαψεύσει την πρόβλεψη του Μάλθους το 1798 ότι η αύξηση του πληθυσμού θα είναι ταχύτερη από την ικανότητά μας να παράγουμε τρόφιμα. Κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, οι πεινασμένοι της γης μειώθηκαν από το 50% των τριών δισεκατομμυρίων συνολικά κατοίκων του πλανήτη τότε σε λιγότερους από ένα δισεκατομμύριο σήμερα, που ο πληθυσμός ανέρχεται σε 6,5 δισεκατομμύρια ανθρώπους.
Οι καλλιεργητές του 20ού αιώνα έμαθαν να επιταχύνουν τις γενετικές μεταβολές με χημικά και ακτινοβολία. Η εισαγωγή μοριακών μεθόδων πυροδότησε την τρέχουσα γεωργική επανάσταση. Η χρήση τέτοιων τεχνικών είναι γνωστή ως γενετική τροποποίηση, γενετική μηχανική ή βιοτεχνολογία. Οι γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες, που είναι ανθεκτικές στα παράσιτα και τα φυτοκτόνα έχουν κερδίσει αυξανόμενη αποδοχή σε πολλές χώρες.
Σύμφωνα με τη Διεθνή Υπηρεσία για την Απόκτηση Εφαρμογών Γεωργικής Βιοτεχνολογίας (ISAAA), οι γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες αυξάνονται με ρυθμό άνω του 10%. Το 2007 είχαν φτάσει τα 114,3 εκατ. εκτάρια σε 23 χώρες. Το πιο σημαντικό στοιχείο ίσως είναι ότι 11 από τους 12 εκατομμύρια αγρότες, που ασχολούνται με γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες έχουν στη διάθεσή τους φτωχούς πόρους.
Κατά τα 12 χρόνια, που έχουν περάσει από την εμπορική εισαγωγή τους, οι ανθεκτικές σε παράσιτα γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες εμφανίζονται συνεχώς βελτιωμένες ως προς την απόδοσή τους, την ώρα μάλιστα που έχει μειωθεί αισθητά η χρήση τοξικών φυτοφαρμάκων. Οι ανθεκτικοί σε φυτοκτόνα παράσιτα οργανισμοί έχουν μειώσει τη χρήση φυτοφαρμάκων και έχουν ενθαρρύνει την υιοθέτηση του συστήματος της καλλιέργειας (no-till farming), η οποία ενισχύει τη γονιμότητα του εδάφους.
Παρά τις δυσοίωνες προβλέψεις, δεν έχουν μέχρι στιγμής καταγραφεί παρενέργειες στην υγεία, τη βιοποικιλότητα και το περιβάλλον από την ανάπτυξη γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών. Οι μόνες μη αναμενόμενες επιπτώσεις μέχρι στιγμής ήταν θετικές. Το γενετικά τροποποιημένο καλαμπόκι, για παράδειγμα, εμφανίζει πολύ χαμηλότερα επίπεδα μόλυνσης από μυκοτοξίνες από ό,τι το οργανικό καλαμπόκι, γιατί είναι ανθεκτικό στις προνύμφες, που ανοίγουν τρύπες, μέσω των οποίων οι μύκητες προσβάλλουν τα φυτά. Ούτε τρύπες, ούτε μύκητες, ούτε μυκοτοξίνες.
Οι γενετικά τροποποιημένες τεχνικές είναι ευρέως αποδεκτές στην ιατρική και την τεχνολογία τροφίμων. Τι θα κάναμε σήμερα, που η επιδημία του διαβήτη εξαπλώνεται παγκοσμίως, χωρίς την ινσουλίνη; Αυτή η ορμόνη παράγεται πλέον σε πολύ μεγάλη κλίμακα από γονίδια ανθρώπινης ινσουλίνης σε μικροοργανισμούς.
Παρόλα αυτά πολλές χώρες της Ευρώπης, η Ιαπωνία και- το χειρότερο- πολλές αφρικανικές χώρες εξακολουθούν να απορρίπτουν κατηγορηματικά τη χρήση μοριακών τεχνικών για τη βελτίωση των καλλιεργειών.
Οι πρόσφατες σοκαριστικές ανατιμήσεις στα τρόφιμα και την ενέργεια ταρακούνησαν την υφήλιο. Η λεγόμενη «επισιτιστική κρίση» του 2008 δεν ήταν στην πραγματικότητα μία κρίση, υπό την έννοια ότι ήταν μία έκτακτη κατάσταση, που θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί με την άμεση εφαρμογή έκτακτων μέτρων. Αντιθέτως ήταν μία κατάσταση, που αναπτύσσεται επί δεκαετίες. Και δεν προβλέπεται να αλλάξει σύντομα, παρά την υποχώρηση των τιμών των τροφίμων το τελευταίο διάστημα.
Ο πληθυσμός της γης θα φτάσει σύντομα τα επτά δισεκατομμύρια δοκιμάζοντας τα όρια των οικολογικών συστημάτων υποστήριξης του πλανήτη. Το νερό και η καλλιεργήσιμη γη δεν είναι εν αφθονία. Το κλίμα αλλάζει. Η ενέργεια ορυκτών καυσίμων είναι ακριβή και πυροδοτεί την κλιματική αλλαγή. Ξαφνικά μας σημαδεύει και πάλι η κάννη του όπλου του Μάλθους.
Οι περισσότεροι από τους πιο φτωχούς του πλανήτη είναι αγρότες αποκομμένοι από τις σύγχρονες μεθόδους γεωργίας. Υπάρχουν πολλά περιθώρια να βελτιώσουμε την παραγωγικότητα. Και παρόλο που γίνεται λόγος για μία δεύτερη Πράσινη Επανάσταση, η ενίσχυση της προσφοράς τροφίμων στα πιο φτωχά, πολυπληθή και ασταθή κράτη φαντάζει εξαιρετικά δύσκολη αποστολή.
Φαίνεται ότι κάπου ανάμεσα στην Πράσινη Επανάσταση και την επανάσταση της βιοτεχνολογίας, ο ανεπτυγμένος κόσμος θεώρησε ότι κέρδισε τη μάχη για επάρκεια τροφίμων και προχώρησε. Οι πολίτες πολλών αστικοποιημένων, ανεπτυγμένων χωρών με νοσταλγική διάθεση πείθονται ότι η οργανική γεωργία, ένα χαρακτηριστικό του 19ου αιώνα, παράγει θρεπτικά ανώτερα τρόφιμα (δεν το κάνει) και μπορεί να λύσει το επισιτιστικό πρόβλημα του πλανήτη (δεν μπορεί).
Εκεί όπου η υπάρχει ακόμη διαθέσιμη γη, η μικρής κλίμακας οργανική γεωργία είναι μία εφικτή πολυτέλεια. Η έκταση της καλλιεργήσιμης γης στον πλανήτη δεν έχει αλλάξει ουσιαστικά τα τελευταία πενήντα και πλέον χρόνια. Εκτάσεις γης χάνονται εξαιτίας της αστικοποίησης, της ερημοποίησης και της αλατοποίησης με τους ίδιους ρυθμούς, που προστίθενται από την εκκαθάριση των δασών και τη μετατροπή βοσκοτόπων σε καλλιεργήσιμες γαίες.
Ωστόσο η αύξηση του πληθυσμού και του πλούτου ενισχύουν τη ζήτηση για τρόφιμα, ζωοτροφές. Τώρα, καθώς ερχόμαστε αντιμέτωποι με την αναπόφευκτη εξάντληση των ορυκτών καυσίμων, ζητούμε από τη γεωργία να καλύψει και μέρος των ενεργειακών μας αναγκών. Είναι σαν να περιμένουμε από τον περιορισμένο ετήσιο μισθό μας να καλύψει όλες τις ανάγκες, που δημιουργήσαμε καθώς ξοδεύαμε την τεράστια περιουσία, που είχαμε κληρονομήσει.
Η προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και ο περιορισμός των επιπτώσεων της γεωργίας στο περιβάλλον με την παράλληλη αύξηση της παραγωγικότητας είναι μεταξύ των βασικών προκλήσεων, που αντιμετωπίζουμε τον 21ο αιώνα. Παρά τις αντιδράσεις, οι γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειας βοηθούν ήδη στην αντιμετώπιση και των δύο αυτών προκλήσεων. Η ανάπτυξη μίας φιλικής προς το περιβάλλον γεωργίας για έναν υπερβολικά θερμό και κοσμοβριθή πλανήτη απαιτεί τη χρήση των πιο προηγμένων μεθόδων γεωργίας, συμπεριλαμβανομένων και των γενετικά τροποποιημένων τεχνικών.
Πράγματι αναπτύσσονται αυτή την περίοδο ποικιλίες καλλιεργειών, που χρησιμοποιούν λιγότερο νερό από τις σημερινές καλλιέργειες και διατηρούν τις δυνατότητες υψηλών αποδόσεων ακόμη και υπό συνθήκες ξηρασίας.
Θα έχουμε τη σοφία να αποδεχθούμε τις αυξανόμενες αποδείξεις ασφάλειας των νέων αυτών αναγκαίων εργαλείων και να τα καλωσορίσουμε στη ζωή μας;
ΝΙΝΑ ΦΕΝΤΟΡΟΦ*
*Η Νίνα Φεντόροφ είναι σύμβουλος Επιστήμης και Τεχνολογίας στην κυβέρνηση των ΗΠΑ και την Αμερικανική Υπηρεσία Διεθνούς Ανάπτυξης (USAID).
Copyright: Project Syndicate, 2008.
