Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος μπορεί να προσφέρει λύσεις στη σημερινή κρίση που αντιμετωπίζουν πολλές επιχειρήσεις, αρκεί οι ηγεσίες τους να αφιερώσουν λίγο χρόνο στην ανάγνωσή του.
Πολλοί υποστηρίζουν ότι η κρίση που ήδη πλήττει πολλές επιχειρήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο, για κάποιους συνιστά θανάσιμη απειλή και για άλλους μοναδική ευκαιρία. Αυτό είναι γεγονός. Όμως, υπό ποιες προϋποθέσεις μπορεί μία κρίση να εξελιχθεί σε ευκαιρία; Την απάντηση μπορεί κανείς να αναζητήσει στον Ηράκλειτο.
Ψάχνετε για έμπνευση; Ενδιαφέρεστε να αναζωπυρώσετε τη δημιουργικότητά σας; Αν ναι, επιχειρήστε να συμβουλευτείτε τον Ηράκλειτο, τον πιο προκλητικό και συναρπαστικό αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο. Οι ιδέες του για τη ζωή, τη φύση και το σύμπαν ήταν γνωστές σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο.
Ακόμα και σήμερα, 2.500 χρόνια μετά, διατηρούν τη φρεσκάδα, την επικαιρότητα και -ναι!- τη δύναμη να κεντρίσουν το μυαλό μας.
«Συμβουλεύομαι τον Ηράκλειτο εδώ και πολλά χρόνια και είναι σπάνιες οι φορές που με έχει απογοητεύσει.
Πράγματι, αν το να σκεπτόμαστε δημιουργικά σημαίνει να βλέπουμε οικεία πράγματα υπό διαφορετικό πρίσμα, ψάχνοντας κάτω από την επιφάνεια σε αναζήτηση άγνωστων αλληλουχιών και ανακαλύπτοντας σχέσεις ανάμεσα σε ασύνδετα φαινόμενα, τότε πιστεύω πως ο Ηράκλειτος είναι ο πρώτος δάσκαλος δημιουργικότητας στον κόσμο.
Οι ιδέες του όχι μόνον μας εμπνέουν να σκεφθούμε κατ΄ αυτόν τον τρόπο, αλλά μας παρέχουν και τις στρατηγικές για να κατανοήσουμε τα προβλήματά μας από μια νέα, διαφορετική σκοπιά. Γι' αυτούς τους λόγους, ο Ηράκλειτος είναι ο οδηγός στον οποίο στρέφομαι όταν έχω ανάγκη από μια καινούργια προοπτική», γράφει ο Ρότζερ βαν Όεκ, ιδρυτής και πρόεδρος της εταιρείας Δημιουργική Σκέψη, στην Καλιφόρνια.
Ο Ηράκλειτος πίστευε ότι το σύμπαν είναι ένας εξαιρετικά δυναμικός χώρος. Πίστευε, επίσης, ότι αυτό είναι κάτι που οι περισσότεροι άνθρωποι δεν το αντιλαμβάνονται ποτέ, διότι ζουν σαν σε κατάσταση μειωμένης συνειδητότητας.
Παγιδεύονται σε περιορισμένους τρόπους σκέψης και αγνοούν τις λύσεις που είναι μπροστά στα μάτια τους. Ο Ηράκλειτος το έθεσε ως εξής: «Ου γαρ φρονέουσι τοιαύτα πολλοί οκόσοι εγκυρεύσιν, ουδέ μαθόντες γινώσκουσιν, εωυτοίσι δε δοκέουσι».
Το μήνυμά του: ξυπνήστε και προσέξτε τι συμβαίνει μέσα και γύρω σας και ύστερα ενεργήστε με βάση αυτό. Ελπίζοντας να κεντρίσει το μυαλό μας, ο Ηράκλειτος διαμόρφωσε τις ιδέες του σε αινιγματικά επιγράμματα. Τα αποφθέγματα όπως το «Σάρμα εική κεχυμένον ο κάλλιστος ο κόσμος» και το «Μεταβάλλον αναπαύεται», έχουν το ίδιο αναζωογονητικό αποτέλεσμα στη σκέψη μας όπως το κρύο νερό στο πρόσωπό μας.
Οι προσπάθειες του Ηράκλειτου να αφυπνίσει το πνεύμα και τη φαντασία ήταν επιτυχείς. Ανά τους αιώνες, τον έχουν αποκαλέσει «Σκοτεινό» και «Αινιγματικό». Πράγματι, η χρήση της μεταφοράς και του παράδοξου τον κάνει να θυμίζει περισσότερο ποιητή ή θρησκευτικό προφήτη, παρά φιλόσοφο. Έτσι, όταν συμβουλεύεστε τον Ηράκλειτο, μπαίνετε σε έναν έντονα υπερρεαλιστικό κόσμο.
Τα οράματά του είναι γεμάτα σκουπιδοφάγους όνους, εκδικητικές Ερινύες και γιατρούς που προκαλούν πόνο. Όμως, μέσα από το γραφικό αυτό πλαίσιο, αναδύεται η φιλοσοφία του δημιουργικού πνεύματος. Εξερευνώντας την, μπορούμε να διεγείρουμε και να εμπλουτίσουμε τη δημιουργικότητά μας.
Και αυτό είναι ζωτικό τόσο για τα άτομα, όσο και για τις επιχειρήσεις, ιδιαιτέρως σε περιόδους ταχυτάτων και μεγάλων αλλαγών. Αλλαγές οι οποίες επηρεάζουν την εικόνα, την φήμη της επιχείρησης, την αντίληψη που έχει κανείς για τον κόσμο.
Σύμφωνα με αρχαίες πηγές, ο Ηράκλειτος «ήκμασε», δηλαδή ήταν γύρω στα σαράντα του, περί το 500 π.Χ. Αυτό σημαίνει πως ήταν περίπου σύγχρονος των Κινέζων στοχαστών Λάο Τσου και Κομφούκιου, ή του Ινδού διαλογιστή Σιντάρτα Γκαουτάμι (του ιστορικού Βούδα) και λίγο νεώτερος του Πέρση προφήτη Ζωροάστρη.
Ο Ηράκλειτος έζησε σε ταραγμένους καιρούς. Κατά τη διάρκεια της ζωής του, πανάρχαιες αυτοκρατορίες κατέρρευσαν ξαφνικά, ενώ καινούργιες αναδύθηκαν και επικράτησαν. Πιο αξιοσημείωτη ήταν η ταχύτατη κατάκτηση και υποδούλωση της βαβυλωνιακής, της αιγυπτιακής, της μηδικής και της λυδικής αυτοκρατορίας από τους Πέρσες, τον 6ο αιώνα π.Χ.
Αυτό το γύρισμα της τύχης έκανε εντύπωση στον Ηράκλειτο, που έγραψε: «Πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστί, πάντων δε βασιλεύς, και τους μεν θεούς έδειξε τους δε ανθρώπους, τους μεν δούλους εποίησε τους δε ελευθέρους».
Τα ελάχιστα στοιχεία που σώζονται για τη ζωή του έχουν φθάσει ως εμάς με τη μορφή ιστορικών ανεκδότων. Ο Ηράκλειτος έζησε στην πλούσια ελληνική πόλη Έφεσο, στα παράλια της Μικράς Ασίας. Πιθανολογείται ότι ανήκε στην βασιλική οικογένεια της Εφέσου και σε σειρά διαδοχής για το αξίωμα της βασιλείας, αλλά ότι μεταβίβασε τον τίτλο του στον αδελφό του. Λέγεται ότι περιφρονούσε τους συνανθρώπους του.
Όλα αυτά, όμως, δεν έχουν σήμερα σημασία. Προέχει να εμβαθύνει κανείς στην σκέψη του, ώστε να βοηθηθεί να επανεξετάσει τις προσεγγίσεις του. Το σήμερα διαφέρει από το χθες. Και υπάρχουν επιχειρηματίες, στελέχη αλλά και παράγοντες της πολιτικής και κοινωνικής μας ζωής που δεν θέλουν να αποδεχθούν αυτή την απλή αλήθεια.
Ωστόσο, αυτό είναι πλέον ζωτικά απαραίτητο. Είτε μας αρέσει είτε όχι, τα νερά ενός ποταμού που κυλά αλλάζουν διαρκώς. Κυλούν προς τα εμπρός και αναπληρώνονται συνεχώς. Ο Ηράκλειτος λέει πως το σύμπαν λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο: νέα πράγματα έρχονται, άλλα πεθαίνουν και όλα μεταμορφώνονται. Μια ματιά σε όσα συμβαίνουν γύρω μας αρκεί για να επιβεβαιώσει ότι αυτό είναι αλήθεια.
Καινούργιοι νόμοι ψηφίζονται και άλλοι παύουν να ισχύουν. Νέα κοινωνικά και πολιτικά κινήματα αποκτούν απήχηση, και άλλα αποδυναμώνονται και χάνονται. Επικρατούν νέοι τρόποι συμπεριφοράς και έκφρασης, ενώ άλλοι καταλήγουν στον κάδο των αχρήστων. Είμαστε έτσι αναγκασμένοι να επανεξετάζουμε διαρκώς τις υποθέσεις μας και να σιγουρευόμαστε πως οι στρατηγικές μας είναι κατάλληλες για τα προβλήματα και τις ευκαιρίες που μας παρουσιάζονται.
Για παράδειγμα, λέγεται πως ο βασιλιάς της Πρωσίας, Φρειδερίκος ο Μέγας (1712-1786) έχασε τη μάχη της Ιένας, η οποία έλαβε χώρα το 1806, είκοσι χρόνια μετά το θάνατό του. Αυτό σημαίνει πως ο πρωσικός στρατός διατηρούσε ακόμη, είκοσι χρόνια μετά, την πρότερη επιτυχημένη οργάνωσή του, αντί να προσαρμοστεί στις αλλαγές της πολεμικής τέχνης. Αν οι στρατηγοί του είχαν αμφισβητήσει τα ιερά πολεμικά αξιώματα του βασιλιά Φρειδερίκου, μπορεί να είχαν πάει καλύτερα στη σύγκρουση με τον Ναπολέοντα.
Ένα άλλο παράδειγμα του φαινομένου αυτού, και σχετικό με τον ποταμό στον οποίο προαναφερθήκαμε, είναι το Σύνδρομο του Λούτσου, που πήρε το όνομά του από τα πειράματα που έγιναν για να εξετασθεί η προσαρμοστική συμπεριφορά του λούτσου. Ο λούτσος, ένα επίμηκες λεπτό ψάρι με κοφτερά δόντια, είναι ένα άγριο αρπακτικό, η κύρια λεία του οποίου είναι τα μικρότερα ψάρια.
Το πείραμα διεξήχθη με τον ακόλουθο τρόπο: ένα γυάλινο πλατύστομο δοχείο, γεμάτο με νερό και μικρά ψάρια, τοποθετήθηκε σε ένα μεγάλο ενυδρείο που περιείχε έναν λούτσο. Όπως ήταν αναμενόμενο, ο λούτσος επετέθη στα ψαράκια. Όμως, κάθε φορά που το επιχειρούσε, χτυπούσε το ρύγχος και το κεφάλι του. Μετά από αρκετές απόπειρες, ο λούτσος έπαψε πλέον να επιτίθεται και αγνόησε τα ψαράκια.
Και εδώ φθάνουμε στο ενδιαφέρον σημείο: οι υπεύθυνοι του πειράματος άδειασαν το περιεχόμενο του δοχείου στο ενυδρείο και έτσι τα ψαράκια κολυμπούσαν ελεύθερα, ακόμα και μπροστά στον λούτσο. Μόνο που τώρα ο λούτσος δεν τους επετίθετο.
Είχε συνδέσει τα ψαράκια με τον πόνο και δεν μπορούσε να προσαρμοστεί στην καινούργια πραγματικότητα ενός εύκολα προσβάσιμου, «ανώδυνου» γεύματος. Όπως οι στρατηγοί του Φρειδερίκου και οι Ρώσοι μετανάστες στο Λος ¶ντζελες, ο λούτσος αδυνατούσε να καταλάβει πως όσα είχε μάθει δεν είχαν πια νόημα, εφόσον οι συνθήκες είχαν πλέον αλλάξει.
Μόλις εδραιωθεί ένας κανόνας, ένας σχηματισμός ή μία συμπεριφορά, δύσκολα εξαλείφεται, ακόμα και όταν ο αρχικός λόγος ύπαρξής τους δεν υφίσταται πλέον. Πράγματι, η δημιουργική σκέψη δεν έχει να κάνει μόνον με την παραγωγή νέων ιδεών, αλλά και με την απάλειψη παλιών και ξεπερασμένων.
Επομένως, όταν εξετάζουμε έναν υπάρχοντα κανόνα, ένα πρόγραμμα ή μία πολιτική, είναι καλό να αναρωτιόμαστε πάντα «πώς προέκυψε αυτός ο κανόνας;» και, στη συνέχεια, «εξακολουθούν να ισχύουν οι λόγοι υπαρξής του;». Αν η απάντηση είναι αρνητική, τότε διαγράφουμε τον κανόνα.
Ποιες υποθέσεις πρέπει να αναθεωρήσετε; Τι είναι ξεπερασμένο και πρέπει να απορριφθεί; Ποια δημιουργική πρωτοβουλία μπορεί να βελτιώσει ή και να εντείνει τη φήμη της επιχείρησής σας; Ποια ανανέωση μπορείτε να φέρετε στη σκέψη των πελατών, προμηθευτών και άλλων συνεργατών σας; Αφήστε, λοιπόν, κατά μέρος τις εδραιωμένες συνήθειες. Είναι η ευχή και η κατάρα της ύπαρξής μας.
Είναι ευεργετικές γιατί μας επιτρέπουν να κάνουμε πράγματα χωρίς να τα πολυσκεφτούμε, όμως είναι και επικίνδυνες όταν παραλύουν τη γνωστική μας αντίληψη. Σκεφθείτε, λοιπόν, αν ο αρχικός σας σκοπός εξακολουθεί να είναι επιθυμητός και τι ευκαιρίες θα ανοίγονταν αν τον εγκαταλείπατε.
Η σημερινή οξύτατη κρίση είναι, πριν απ' όλα, το πέρασμα σε μιαν άλλη εποχή. Είναι τελικά η κρίση που θα συμβάλει στην αναδιανομή του πλούτου σε παγκόσμιο επίπεδο και στο ξαναμοίρασμα της τράπουλας -τόσο της οικονομικής, όσο βεβαίως και της γεωπολιτικής.
ΑΘΑΝ. Χ. ΠΑΠΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ
