Από τον Έντουαρντ Αντάς
Ένας Αμερικανός, ένας Γάλλος και ένας φυσικός συζητούν για τις ασυνήθιστες διακυμάνσεις του καιρού. «Το απόγευμα η θερμοκρασία ήταν διπλάσια απ' ό,τι το πρωί», λέει ο Αμερικανός, εξηγώντας ότι «από τους 40 βαθμούς ανέβηκε στους 80». Πετάγεται ο Γάλλος, υποστηρίζοντας ότι «αυτό ισχύει για την κλίμακα Φαρενάιτ, γιατί στην κλίμακα Κελσίου η θερμοκρασία εξαπλασιάστηκε». Ο φυσικός, περιφρονητικά, απαντά ότι «η μοναδική επιστημονική μονάδα μέτρησης είναι η κλίμακα Κέλβιν και, με βάση αυτή, η θερμοκρασία αυξήθηκε μόλις κατά 5%».
Ποιος από όλους έχει δίκιο; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όλες οι μονάδες μέτρησης είναι ακριβείς, καθώς και ότι η θερμοκρασία αυξήθηκε. Κανένα ποσοστό μεταβολής, όμως, 100%, 600% ή 5%, μπορεί να δείξει κατά πόσο αυξήθηκε η αισθητή θερμοκρασία. Το αίσθημα της ζέστης, όπως και τα συναισθήματα του φόβου ή του θυμού, δεν μπορούν να μετρηθούν επακριβώς.
Το ίδιο ισχύει και για την αίσθηση της ευημερείας - οποιαδήποτε μονάδα μέτρησης θα ήταν αυθαίρετη και πιθανότατα παραπλανητική. Ας δούμε για παράδειγμα το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν, το οποίο αποτελεί τον πιο διαδεδομένο δείκτη μέτρησης της οικονομικής επιτυχίας. Το ΑΕΠ αποτελεί το άθροισμα των χρημάτων που δαπανώνται για οτιδήποτε παράγεται σε μια οικονομία, από παπούτσια έως γυαλιστικά παπουτσιών, από αυτοκίνητα έως δίδακτρα νηπιακών σταθμών. Για τη σύγκριση του ΑΕΠ μεταξύ των χωρών γίνεται μια προσαρμογή στον πληθωρισμό και έτσι προκύπτει το «πραγματικό ΑΕΠ». Συνήθως, το πραγματικό ΑΕΠ διαιρείται με τον αριθμό των πολιτών μιας χώρας για να υπολογιστεί το «πραγματικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ», το οποίο εκφράζεται σε «σταθερή τιμή δολαρίου». Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, το πραγματικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ του 2011 ισούτo με 43.149 δολάρια του 2005.
Οι οικονομολόγοι παραδέχονται ότι το ΑΕΠ κάθε άλλο παρά τέλειο μέγεθος είναι. Το 2009, μια κρατική επιτροπή της Γαλλίας πρότεινε να συνυπολογιστούν στο ΑΕΠ διάφορες παράμετροι, όπως η διανομή του πλούτου, η περιβαλλοντική βιωσιμότητα και η «ποιότητα της ζωής». Ο Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης, ο οποίος χρησιμοποιείται ευρέως στις ΗΠΑ, συνδυάζει το ΑΕΠ με το προσδόκιμο ζωής και τα χρόνια της σχολικής εκπαίδευσης.
Τέτοιες τροποποιήσεις του ΑΕΠ είναι καλό να γίνουν αλλά δεν καταφέρνουν να καλύψουν τις βασικές του ανεπάρκειες, στις οποίες οφείλεται η λεγόμενη «πλάνη της ακρίβειας». Ο τρόπος που βιώνει κανείς την ευημερία δεν μπορεί να χωρέσει σε αριθμούς. Ακόμη και δείκτες που θεωρούνται ακριβείς συνήθως μπερδεύουν παρά διαφωτίζουν.
Η απόρριψη της ποσοτικοποίησης, στην οποία έχω καταλήξει, αποτελεί ταμπού για τους περισσότερους οικονομολόγους, οι οποίοι τέρπονται από την ιδέα ότι είναι σκληροπυρηνικοί επιστήμονες. Επιπλέον, η άποψη αυτή δεν συμβαδίζει με τον ωφελιμισμό, την αγαπημένη φιλοσοφία των οικονομολόγων, σύμφωνα με την οποία όλες οι αποφάσεις ανάγονται σε όρους αριθμητικών συγκρίσεων.
Ας δούμε ένα παράδειγμα: το πραγματικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ στις ΗΠΑ έχει αυξηθεί κατά 103% σε σύγκριση με το 1971. Αρχικά, αυτό φαίνεται λογικό, καθώς οι Αμερικανοί σήμερα είναι σημαντικά πλουσιότεροι απ' ό,τι πριν από τέσσερις δεκαετίες. Την πρόοδο αυτή μαρτυρούν, επίσης, η αύξηση του προσδόκιμου ζωής στη γέννηση κατά 12%, η αντικατάσταση της ογκώδους ασπρόμαυρης τηλεόρασης από την επίπεδη έγχρωμη τηλεόραση και τη διείσδυση του διαδικτύου στο 70% των νοικοκυριών. Τα οφέλη υπερκερνούν κατά πολύ τις απώλειες, όπως η μείωση των «μιλίων αυτοκινητόδρομου ανά κάτοικο» κατά 26%.
Το ότι μπορεί, όμως, αυτό να αποτυπωθεί σε ένα ακριβές νούμερο είναι πλάνη. Δεν υπάρχει τρόπος να σταθμιστούν όλα αυτά τα οφέλη και οι απώλειες και δεν μπορεί το ΑΕΠ - το οποίο μετρά την προσαρμοσμένη στον πληθωρισμό τιμή διαφόρων αγαθών και υπηρεσιών- να αποτελεί αντιπροσωπευτικό άθροισμα όλων των παραπάνω.
Οι «οικονομολόγοι της ευτυχίας» επιχειρούν να παρακάμψουν αυτό το πρόβλημα αναζητώντας ένα μετρήσιμο και εύλογο μέγεθος που θα αποτυπώνει τα συναισθήματα των ανθρώπων. Υποστηρίζουν ότι η υποκειμενική ικανοποίηση μπορεί να υπολογιστεί εάν ζητηθεί από τους ανθρώπους να βαθμολογήσουν την ευτυχία τους με βάση μια κλίμακα από το 1 έως το 5. Η προσέγγιση αυτή, όμως, παρουσιάζει πολλά προβλήματα, όπως το ότι δεν μπορεί να πει κάποιος για παράδειγμα ότι «η ευτυχία έχει αυξηθεί κατά 12%».
Τα συναισθήματα δεν μπορούν να μετρηθούν κατ' αυτόν τον τρόπο. Μπορεί, για παράδειγμα, ο Γιώργος να αγαπά τη σημερινή του σύντροφο πιο πολύ απ’ ό,τι την πρώην του, αλλά δεν μπορεί να πει ότι αισθάνεται για αυτή «διπλάσια αγάπη». Ομοίως, δεν έχει νόημα να πούμε ότι νιώθουμε διπλάσια ευτυχία από τους γονείς μας ή ότι είμαστε κατά 12% πιο ευτυχείς απ' ό,τι ήμασταν πριν από πέντε χρόνια.
Το ΑΕΠ και τα αντίστοιχα μεγέθη αποδεικνύονται αρκετά χρήσιμοι δείκτες ιδίως για τα φτωχά κράτη. Για παράδειγμα, η κινεζική κυβέρνηση στοχεύει σε αύξηση του ετήσιου ΑΕΠ κατά 8%, καθώς με αυτούς τους ρυθμούς ανάπτυξης θα δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας χωρίς να πιεστεί σημαντικά η κοινωνία. Οι κινεζικές αρχές, όμως, θα πρέπει να είναι προσεκτικές γιατί η ακρίβεια μπορεί να είναι παραπλανητική. Κάποια στιγμή στο άμεσο μέλλον, ο ρυθμός αύξησης του πραγματικού ΑΕΠ θα είναι μικρότερος. Και όταν η Κίνα πλουτίσει αρκετά, κανένα μέγεθος δεν θα μπορεί να αποτυπώσει την πραγματικότητα.
Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ το 2011 ήταν 27% χαμηλότερο στη Γαλλία σε σύγκριση με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αυτή η υπολογιστική ακρίβεια είναι γελοία και το βασικό συμπέρασμα - ότι οι Γάλλοι είναι πλουσιότεροι από τους Αμερικανούς- βλακώδες. Και οι δύο χώρες είναι εξίσου πλούσιες και προηγμένες, αν και με διαφορετικό και κάπως δυσανάλογο τρόπο. Στη Γαλλία υπάρχει φθηνότερη ιατρική περίθαλψη, μεγαλύτερες διακοπές και καλύτερα μέσα μαζικής μεταφοράς και αρτοποιεία. Οι Αμερικανοί, από την άλλη, έχουν μεγαλύτερα σπίτια και τους αναλογούν περισσότερα αυτοκίνητα ανά άτομο.
Οι αριθμοί ασκούν γοητεία και αυτός είναι ο λόγος που οι οικονομολόγοι, οι πολιτικοί και οι ειδήμονες έχουν την τάση να πανικοβάλλονται με κάθε δέκατο της εκατοστιαίας μονάδας του ΑΕΠ. Σε αυτού του είδους τους δείκτες, εύκολα μπορεί κανείς να υπερεκτιμήσει τη σπουδαιότητα της παραμικρής μεταβολής. Καλό θα ήταν να πάψουμε να «διψάμε» για την ακρίβεια - ή τουλάχιστον να την περιορίσουμε κατά 92,4%.
REUTERS BREAKINGVIEWS
