Μετά τη λήξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, ο Η. G. Wells έγραψε ότι ήταν σε εξέλιξη ένας αγώνας δρόμου μεταξύ ηθικής και καταστροφικότητας. Η ανθρωπότητα έπρεπε να εγκαταλείψει τις πολεμοχαρείς τακτικές της, είχε γράψει ο Wells, διαφορετικά η τεχνολογία θα την εξολόθρευε.
Παρ' όλα αυτά οι οικονομικές θεωρίες οδήγησαν στη δημιουργία ενός εντελώς διαφορετικού κόσμου. Σε αυτόν τον κόσμο η τεχνολογία ήταν κυρίαρχος. Ο Προμηθέας ήταν ένας φιλάνθρωπος μονάρχης, που διένειμε τα αγαθά της προόδου στους ανθρώπους. Στον κόσμο των οικονομολόγων, η ηθική δεν πρέπει να προσπαθήσει να ελέγξει την τεχνολογία. Αντίθετα, θα πρέπει να προσαρμοσθεί στις απαιτήσεις της. Μόνο με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσε να διασφαλιστεί η οικονομική ανάπτυξη και να εξαλειφθεί η φτώχεια. Η παραδοσιακή ηθική άρχισε να σιγοσβήνει, ενώ η τεχνολογία πολλαπλασίασε την παραγωγική της ισχύ.
Γαντζωθήκαμε σε αυτήν την πίστη της σωτηρίας μέσω της τεχνολογίας, με συνέπεια οι παλαιές αρχές να ξεθωριάσουν και η τεχνολογία να γίνει ακόμα πιο καινοτόμος. Η εμπιστοσύνη μας στην αγορά, επειδή η αγορά είναι η «μαία» της τεχνολογικής καινοτομίας, ήταν αποτέλεσμα αυτής της πίστης. Στο όνομα αυτής της πίστης, αγκαλιάσαμε την παγκοσμιοποίηση, τη μέγιστη δυνατή προέκταση της οικονομίας της αγοράς.
Για χάρη της παγκοσμιοποίησης, κοινότητες εκφυλίστηκαν, θέσεις εργασίες μεταφέρθηκαν εκτός συνόρων και επαγγελματικές δεξιότητες συνεχώς αναμορφώνονται. Οι απόστολοι της παγκοσμιοποίησης μας λένε ότι μαζική φθορά των περισσότερων πραγμάτων που έδωσαν νόημα στη ζωή είναι αναγκαία προϋπόθεση για την επίτευξη μιας «αποτελεσματικής κατανομής κεφαλαίου» και «μείωσης στο κόστος συναλλαγών». Οι ηθικές επιταγές που αντιστέκονται στην παραπάνω λογική χαρακτηρίζονται ως «εμπόδια στην πρόοδο». Η προστασία, το καθήκον δηλαδή του ισχυρού προς τον αδύναμο, ονομάζεται προστατευτισμός, μια διαβολική έννοια που εκτρέφει πόλεμο και διαφθορά.
Το γεγονός ότι η αποδιοργάνωση του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού συστήματος αποτελεί άμεση συνέπεια της λατρείας της Δύσης για λάθος αγαθά είναι μια πρόταση που δεν είναι δυνατόν να συζητηθεί, πολύ περισσότερο να γίνει αποδεκτή. Μία από τις κυριαρχούσες «θεότητές» της είναι η «υπόθεση της αποτελεσματικής αγοράς», η πεποίθηση δηλαδή ότι η αγορά ανά πάσα στιγμή ορίζει με ακρίβεια τις τιμές, αποκλείοντας έτσι εκρήξεις ή καταρρεύσεις, μανίες ή πανικούς. Η θεολογική ερμηνεία, η οποία θα επέκρινε την πιστωτική κρίση χαρακτηρίζοντάς την ως οι «μισθοί της αμαρτίας», μια δίκαιη τιμωρία της τεράστιας ασωτίας, έχει περιπέσει σε αχρησία.
Ας εξετάσουμε όμως τον τρόπο με τον οποίο ο όρος «χρέος» (το αρχικό αμάρτημα εναντίον του Θεού, με το Σατανά ως το μεγάλο δανειοδότη καρχαρία) έχει μεταβληθεί σε «μόχλευση» χάρη στην κατοχή δανειακών εγγυήσεων. Το να είναι κάποιος χρεωμένος τροφοδοτεί το διπλό πειρασμό να αποκτήσουμε αυτό που επιθυμούμε όσο το δυνατόν πιο γρήγορα, καθώς και το να αποκτήσουμε με το ελάχιστο δυνατό κόστος. Οι χρηματοοικονομικές καινοτομίες γιγάντωσαν και τους δύο πειρασμούς. Μαθηματικοί χρηματοοικονομικοί εγκέφαλοι δημιούργησαν νέα χρηματοοικονομικά εργαλεία, τα οποία υποσχόμενα ότι θα περικόψουν τα χρέη, «κατεδάφισαν» τα τείχη της προνοητικότητας και της αυτοσυγκράτησης.
Oι «έμποροι των χρεών» του μεγάλου οικονομολόγου Hyman Μinsky πώλησαν τα τοξικά προϊόντα τους, όχι μόνο στους αδαείς και τους αφελείς, αλλά και σε άπληστους επιχειρηματικούς ομίλους καθώς και σε λογικά άτομα. Το αποτέλεσμα ήταν η παγκόσμια έκρηξη των χρηματοοικονομικών του «Ponzi», που ονομάσθηκαν έτσι από τον γνωστό Ιταλό- Αμερικανό καταχραστή Charles Ponzi, ο οποίος υποστήριζε ότι μπορούσε να μετατρέψει τέτοιου είδους προϊόντα τόσο ασφαλή και πολύτιμα όσο οι κατοικίες. Αντίθετα, οι προνοητικοί Κινέζοι, που αποταμιεύουν μεγάλο ποσοστό των εισοδημάτων τους, επικρίθηκαν τα μέγιστα από Δυτικούς οικονομολόγους για το σφάλμα τους να συνειδητοποιήσουν ότι το καθήκον τους απέναντι στην ανθρωπότητα ήταν να δαπανούν.
Το βασικό θεωρητικό σημείο της μετάβασης σε μια οικονομία τροφοδοτούμενη από τα χρέη, ήταν ο επαναπροσδιορισμός της αβεβαιότητας ως κινδύνου. Αυτή ήταν η μεγάλη επιτυχία της επιστήμης των οικονομικών μαθηματικών. Ενώ παραδοσιακά η άμυνα κατά της αβεβαιότητας αποτελούσε ηθική επιταγή, η προστασία απέναντι στον κίνδυνο αντιμετωπίζεται ως απλό τεχνικό θέμα.
Η κύρια αβεβαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης - ο προορισμός της αθάνατης ψυχής του ανθρώπου - ωθεί κάποιον προς την ηθική. Ακόμα και η ύπαρξη μιας απλής αβεβαιότητας δημιουργεί κανόνες και μεθόδους που ενσωματώνουν τα καλύτερα στοιχεία της ανθρώπινης εμπειρίας στην προσπάθεια αντιμετώπισης του άγνωστου. Η απομάκρυνση της αβεβαιότητας καταργεί την ανάγκη ηθικών κανόνων. Μελοντικά γεγονότα θα μπορούσαν τώρα να αναλυθούν σε σταθμητούς κινδύνους, ενώ παράλληλα θα μπορούσαν να αναπτυχθούν στρατηγικές και εργαλεία για να καλύψουν τις ανάγκες μιας πλήρους γκάμας «προτεινόμενων κινδύνων». Επιπλέον, επειδή ο ανταγωνισμός μεταξύ μεσαζόντων στις χρηματοοικονομικές αγορές μειώνει σταθερό τον κίνδυνο, το μέλλον (σε θεωρητικό επίπεδο) απαλλάχθηκε από κάθε κίνδυνο.
Αυτή η τερατώδης έπαρση των σύγχρονων οικονομικών έφερε τον κόσμο στο χείλος της καταστροφής. Προφανώς, τα παραδοσιακά ηθικά ταμπού που συνόδευαν την έννοια του χρήματος έπρεπε να χαλαρώσουν για να συνεχιστεί ο καπιταλισμός. Για παράδειγμα, η κλασική απαγόρευση για την τοκογλυφία έγινε πιο «ήπια», από την απαγόρευση της επιβολής τόκων σε κάθε μορφής δάνειο περάσαμε στην απαγόρευση της επιβολής τόκων σε δάνεια για τα οποία ο δανειζόμενος δεν είχε άλλη εναλλακτική λύση... Χωρίς την εξέλιξη στη χρηματοδότηση του χρέους, η ανθρωπότητα θα ήταν πολύ φτωχότερη από ότι είναι σήμερα. Παρ' όλα αυτά, το να μεταβαίνει κάποιος από το ένα άκρο (τη φύλαξη χρημάτων κάτω από το στρώμα) στο άλλο άκρο (να δανείζει κάποιος χρήματα που δεν έχει) ξεπερνάει κατά πολύ την έννοια του μέτρου.
Το προνοητικό καθεστώς εποπτείας που εγκαινιάσθηκε από την κεντρική τράπεζα της Ισπανίας μετά τις τραπεζικές κρίσεις της χώρας των δεκαετιών του 1980 και του 1990 απέδειξε ότι η τήρηση του μέτρου αποτελεί το χρυσό κανόνα. Οι ισπανικές τράπεζες καλούνται να αυξήσουν τις καταθέσεις τους σε αναλογία με τα δάνεια που χορηγούν και να βάλουν στην άκρη κάποια κεφάλαια. Εχοντας επίσης ελάχιστα κίνητρα για τη δημιουργία «δομημένων επενδυτικών οχημάτων», ελάχιστες ισπανικές τράπεζες προχώρησαν στη δημιουργία τους, αποφεύγοντας έτσι την υπερβολική μόχλευση. Ως αποτέλεσμα, οι ισπανικές τράπεζες τυπικά μπορούν να καλύψουν το 150% των επισφαλών χρεών τους όταν οι βρετανικές τράπεζες μπορούν να καλύψουν μόνο το 80% - 100% των επισφαλών χρεών τους και οι Ισπανοί αγοραστές κατοικιών πρέπει να καταβάλουν το 20% έως 30% της αξίας της κατοικίας τη στιγμή που στις ΗΠΑ και τη Βρετανία δίδεται το 100% της αξίας των ενυπόθηκων δανείων τα τελευταία έτη.
Ο Η.G. Wells έχει εν μέρει δίκαιο: ο αγώνας δρόμου μεταξύ ηθικής και καταστροφής δεν αφορά μόνο στον πόλεμο αλλά και στην οικονομική ζωή. Οσο βασιζόμαστε στην τεχνολογική εξέλιξη για να ξεπερνούμε ηθικά διλήμματα, ενώ οι κυβερνήσεις σπεύδουν στη συνέχεια με πακέτα σωτηρίας, που καθιστούν δυνατή την επαναλειτουργία του φαύλου κύκλου, είμαστε καταδικασμένοι να κινούμαστε από φρενίτιδα σε φρενίτιδα, με ενδιάμεσα διαστήματα κατάρρευσης. Ομως, κάποια στιγμή, θα δούμε την ανάπτυξη να περιορίζεται.
Αρθρο του ROBERT SKIDELSKY (*)
(*) O Robert Skidelsky είναι μέλος της Βρετανικής Βουλής των Λόρδων, επίτιμος καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο του Warwick, συγγραφέας βραβευμένης βιογραφίας του οικονομολόγου John Maynard Keynes. Μέλος του συμβουλίου της Σχολής Πολιτικών Επιστημών στη Μόσχα.
