Μια διαφορετική ανάγνωση της Χάρτας του Ρήγα, που αποκαλύπτει άγνωστες πτυχές της, προτείνει η έκθεση που παρουσιάζεται στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ. Για πρώτη φορά, έξι αντίτυπα της Χάρτας, διαφορετικών τυπολογιών και προελεύσεων, συναντώνται σε μια έκθεση, και η συνομιλία τους φανερώνει στο κοινό τα χαρτογραφικά τους «μυστικά».

Την έκθεση, που έχει τίτλο «Η Χάρτα του Ρήγα: Τα δύο (συν) πρόσωπα. Μια άλλη ανάγνωση του χάρτη», διοργανώνει η Βιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης (ΒΚΠ) του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με αφορμή τις εκδηλώσεις για την επέτειο των 90 χρόνων από την ίδρυσή της. Είναι  αφιερωμένη στην επέτειο των 220 χρόνων από την έκδοση της Χάρτας της Ελλάδος του Ρήγα Βελεστινλή, το 1797 στη Βιέννη, ένα αντίτυπο της οποίας (από τα λίγα σωζόμενα των 1220 αντιτύπων που τυπώθηκαν) φυλάσσεται στην Τρικόγλειο Βιβλιοθήκη της ΒΚΠ ΑΠΘ.

H Xάρτα του Ρήγα Βελεστινλή της Τρικογλείου Βιβλιοθήκης ΑΠΘ, με σημειωμένες τις είκοσι διαφορές των δύο τυπολογιών της και των παραλλαγών τους

Στόχος της έκθεσης δεν είναι η επανάληψη των γνωστών μέχρι τώρα προσεγγίσεων των ανθρωπιστικών κυρίως επιστημών, ιστορικών, φιλολογικών κ.ά., αλλά η παρουσίαση της Χάρτας ως χαρτογραφικού «τεχνικού έργου», πώς την οραματίστηκε και τη σχεδίασε ο Ρήγας  και πώς οργάνωσε την τεχνικά πετυχημένη παραγωγή και εκτύπωσή της μεταξύ Βουκουρεστίου και Βιέννης.

Η έκθεση αυτή έγινε εφικτή, κυρίως, χάρη στην ανάπτυξη της ψηφιακότητας και της διείσδυσής της και στις ανθρωπιστικές επιστήμες (digital humanities), εμπλουτίζοντας έτσι τις γνώσεις μας ακόμη και για ένα αντικείμενο μελετημένο εξαντλητικά όπως η Χάρτα. Η Χάρτα με την έκθεση αυτή αναδεικνύεται ως ένα μεγαλεπήβολο σε σύλληψη και εκτέλεση έργο της τότε τεχνολογίας.

Η έκθεση παρουσιάζει τα «Δύο (συν) πρόσωπα» της Χάρτας, όπως αυτά αποκαλύφθηκαν από την έρευνά της ως χαρτογραφικού «τεχνικού έργου», σε μια προσπάθεια κατανόησης του τρόπου με τον οποίο σχεδιάστηκε και καρποφόρησε. Η Χάρτα, ως τεχνική κατασκευή, δεν είχε απασχολήσει ιδιαίτερα την επιστημονική κοινότητα μέχρι το 1995, όταν στο ΑΠΘ άρχισε η έρευνα και μελέτη της ως χαρτογραφικού «τεχνικού έργου», και κορυφώθηκε το 2008, όταν αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά η ύπαρξη δύο τυπολογιών της με σαφείς διαφορές στο χαρτογραφικό της περιεχόμενο, κυρίως τοπωνυμικού αλλά και σχεδιαστικού χαρακτήρα. Το 2010, η έρευνα αυτή, η οποία συνεχίζεται αδιάλειπτα μέχρι σήμερα, αποκάλυψε και παραλλαγή των δύο κύριων τυπολογιών έτσι, ώστε να είναι δυνατή η παρουσίαση, για πρώτη φορά στο ευρύ κοινό, της σχετικής τεκμηρίωσης των 20 διαφορών των δύο κύριων τύπων, Τύπου Α, Τύπου Β, και των παραλλαγών Τύπου Α(π) της Χάρτας.

Για να καταστεί αυτό εφικτό, εκτός του αντιτύπου (Τύπου Β) της Τρικογλείου Βιβλιοθήκης της ΒΚΠ ΑΠΘ, στην έκθεση παρουσιάζονται, για πρώτη φορά μαζί, έξι αντίτυπα της Χάρτας, τα οποία παραχωρήθηκαν ευγενώς από τις συλλογές των συνεργαζόμενων φορέων: της Τραπέζης της Ελλάδος (Τύπου Β και Τύπου Α(π)), του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου (Τύπου Β), της Πασχαλείου Σχολής Καπεσόβου Ζαγορίων (Τύπου Α(π)) και του Ιδρύματος Σύλβιας Ιωάννου (Τύπου Α, σε πιστή ψηφιακή μορφή). Την έκθεση συνοδεύουν: ένα πιστό αντίγραφο του σπάνιου Πίνακα της Ελλάδος του Άνθιμου Γαζή (ανακατασκευασμένου ψηφιακά), 20 μεγάλων διαστάσεων εικονογραφημένοι πίνακες με επεξηγηματικό-ερμηνευτικό υλικό, τρίπτυχα, βίντεο και ειδική ομότιτλη έκδοση της Τρικογλείου Βιβλιοθήκης.

Η εξέλιξη ενός εμβληματικού υπομνηματικού χαρτογραφικού συμβόλου (Cartouche) κατά τον 18ο αιώνα: Από τον χάρτη του Guillaume Delisle (αριστερά) στη Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή (κέντρο) και στον Πίνακα του Άνθιμου Γαζή (δεξιά)

Η έκθεση έχει πολλαπλό επετειακό χαρακτήρα. Με τα έξι αντίτυπα της Χάρτας γιορτάζονται και έξι επέτειοι: τα 220 χρόνια από την έκδοση της Χάρτας στη Βιέννη και τα 270 από τη γέννηση του Ρήγα το 1757 στο Βελεστίνο (χρονολογία ευρύτερα αποδεκτή), τα 90 χρόνια από την ίδρυση της Βιβλιοθήκης στο ΑΠΘ το 1927, αλλά, τύχη αγαθή, και τα 90 χρόνια από την ίδρυση της Τραπέζης της Ελλάδος, τα 100 χρόνια από την ίδρυση του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης και τα 20 χρόνια από την ανακήρυξη της Χάρτας ως διατηρητέου μνημείου πολιτιστικής κληρονομιάς από το Υπουργείο Πολιτισμού, το 1997.

Η Χάρτα  γεννήθηκε σε ένα ιστορικό περιβάλλον ασταθές και μεταβατικό, το β΄ μισό του 18ου αιώνα: ο κλυδωνισμός της οθωμανικής αυτοκρατορίας και η γαλλική επανάσταση ανακύκλωναν για μικρά χρονικά διαστήματα εθνικές προσδοκίες, τις οποίες διαδέχονταν εθνικές απογοητεύσεις, εναλλαγές που χαρακτηρίζουν εμβληματικά την Ελληνική Υπόθεση. Την ίδια εποχή, το χαρτογραφικό περιβάλλον στην Ευρώπη ταλαντεύεται μεταξύ της λόγιας προσέγγισης, όπως διαμορφώνεται από τις αρχές του 16ου αιώνα και διαδίδεται ευρύτερα μετά, ώστε να γίνει κτήμα των πολλών και της γοργά αναπτυσσόμενης επιστημονικής-τεχνολογικής προσέγγισης που αποτελεί το «απόρρητο όπλο» των στρατιωτικών, άγνωστο στους πολλούς. Η λόγια χαρτογραφία, προϊόν της οποίας είναι και η Χάρτα του Ρήγα, διαδίδεται σε ευρύτερες κοινωνικές ομάδες, λόγω της δίψας τους για γνώση μέσα από απεικονίσεις με τις οποίες προτείνονται πλέον οι γεωγραφικές γνώσεις, η γνωριμία με τον Κόσμο και τη γραφική του αναπαράσταση.

Η Χάρτα είναι προϊόν αυτών των ιστορικών και χαρτογραφικών διεργασιών, σε ένα κλίμα το οποίο επίσης ενθάρρυνε το ενδιαφέρον του Ρήγα για το επιχειρείν (όπως φαίνεται από το πλήθος των νομισμάτων που απεικονίζονται σ’ αυτήν), χαρακτηριστικό των κύκλων της ελληνικής διασποράς, από την Κωνσταντινούπολη και τις παραδουνάβιες ηγεμονίες με κέντρο το Βουκουρέστι, μέχρι τα κέντρα των Αψβούργων, Βιέννη και Τεργέστη. Κατά τη διάρκεια μιας πενταετίας, ίσως και τριετίας, ο Ρήγας προγραμμάτισε, συνέθεσε, σχεδίασε και εκτύπωσε το κορυφαίο έργο του, τη Χάρτα, όπου αντανακλάται πρωτίστως η νέα θέση που κατείχε πλέον η «απεικονιστική» τεχνολογία στο πέρασμα από τον 18ο στον 19ο αιώνα. Το ενδιαφέρον του Ρήγα να χαραχθεί και τυπωθεί η Χάρτα στα κορυφαία εργαστήρια της Βιέννης (Wieden και Josephstadt) και το υψηλό κόστος αγοράς των 12 φύλλων της αναδεικνύουν και τις στοχεύσεις του σχετικά με το κοινό που είχε κατά νου για τη Χάρτα. Οι στόχοι αυτοί θα ξεπεραστούν σχεδόν αμέσως από την απήχηση της Χάρτας στον ελληνισμό, εξαιτίας του μαρτυρικού θανάτου του Ρήγα, απήχηση την οποία ενίσχυσε η «τρίτη απογοήτευση» των Ελλήνων για ανεξαρτησία (μετά τα «ορλοφικά» το 1770 και τις «συνθήκες Σιστόβ/Ιασίου» το 1791/92), όταν ο Ναπολέων άλλαξε την «απελευθερωτική» πολιτική του χάριν της αποστολής στην Αίγυπτο, το 1798.

Το γεωγραφικό παράθυρο της Χάρτας του Ρήγα Βελεστινλή προσαρμοσμένο κατάλληλα στο αντίστοιχο πλέγμα μεσημβρινών και παραλλήλων μιας σύγχρονης απεικόνισης Google Earth

Η έκθεση στο Τελλόγλειο είναι η «άλλη» ματιά στη Χάρτα, από τη σκοπιά της επιστήμης και τεχνολογίας της Χαρτογραφίας, η οποία εμπλουτίζει τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, υπενθυμίζοντας ότι ως τεχνική κατασκευή η Χάρτα αποτελεί επίτευγμα πρώτου μεγέθους για την εποχή της. Γεννήθηκε σε μια φρενίτιδα προσδοκιών και ανατροπών για το Γένος, συμβολίζοντας μοιραία μια αενάως επαναλαμβανόμενη εθνική χαρμολύπη. Με την πρώτη της εμφάνιση η Χάρτα μετασχηματίζεται αινιγματικά σε μύθο θελκτικό, για να φθάσει στη σύγχρονη μεταμόρφωσή της σε διατηρητέο μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς, άξιο θαυμασμού, σεβασμού και διαρκούς μελέτης -τουλάχιστον στο ΑΠΘ.

Διάρκεια έκθεσης: έως 14 Ιανουαρίου 2018.

Ημέρες & ώρες λειτουργίας: Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή 9.00 - 14.00, Τετάρτη 9.00 - 14.00 και 17.00 - 21.00, Σάββατο - Κυριακή 10.00 - 18.00. Δευτέρα κλειστά. Τηλ. επικοινωνίας: 2310 247111

[email protected]