Τα Χριστούγεννα και η Πρωτοχρονιά είναι δύο γιορτές, που γιορτάζονται με λαμπρότητα σε όλη την Ελλάδα. Ανακαλύψτε μαζί μας τα έθιμα των γιορτών και αναβιώστε τα, σε όποια περιοχή της χώρας και αν ζείτε, κρατώντας ζωντανή την παράδοσή μας.
Πελοπόννησος: Το γούρικο ρόδι
Το πρωί της Πρωτοχρονιάς, η οικογένεια πηγαίνει στην εκκλησία για τη Θεία Λειτουργία και ο νοικοκύρης παίρνει μαζί του ένα ρόδι. Μόλις επιστρέφουν στο σπίτι, χτυπά το κουδούνι για να του ανοίξουν, μπαίνει μέσα με πρώτο το δεξί βηματισμό και σπάει με δύναμη το ρόδι πίσω από την πόρτα, λέγοντας ταυτόχρονα «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσες ρώγες έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά». Η λαϊκή δοξασία αναφέρει, πως όσο περισσότερο σπάσει το ρόδι και όσες περισσότερες ρώγες σκορπιστούν στο πάτωμα, τόσο πιο καλότυχη θα είναι η χρονιά.
Ήπειρος: καρύδια και αναμμένα πουρνάρια
Ένα αγαπημένο παιχνίδι πολλών παιδιών, «τα καρύδια», παίζεται κάθε χρόνο στην Ήπειρο. Τα παιδιά τοποθετούν μια σειρά από καρύδια σε μια ευθεία γραμμή και τα στοχεύουν από απόσταση με ένα άλλο καρύδι. Αν ο στόχος τους περάσει τη γραμμή, κερδίζουν το καρύδι.
Ένα άλλο, εξίσου αγαπημένο έθιμο των Ηπειρωτών, είναι το «αναμμένο πουρνάρι». Λέγεται, πως τη βραδιά, που γεννήθηκε ο Χριστός, οι βοσκοί άναψαν φωτιές στα γύρω πουρνάρια για να αναγγείλουν το χαρμόσυνο γεγονός. Στην Ήπειρο λοιπόν, και κυρίως στα χωριά της ¶ρτας, κάθε Χριστούγεννα, όταν τα παιδιά επισκέπτονται το πατρικό σπίτι ή ο ένας γείτονας τον άλλον, κρατούν στο χέρι ένα πουρνάρι που του ανάβουν φωτιά, γεμίζοντας με λάμψη και χαρούμενες φωνές στα σκοτεινά δρομάκια των χωριών. Το ίδιο έθιμο, ελαφρά παραλλαγμένο ισχύει και στα Γιάννενα. Όταν κάποιος επισκεφθεί ένα σπίτι τα Χριστούγεννα, κρατά στο χέρι ένα κομμάτι από πουρνάρι ή μερικά δαφνόφυλλα, και μόλις μπει στο σπίτι τα πετά στο τζάκι. Μόλις αρπάξουν φωτιά, εύχεται: «αρνιά, κατσίκια, νύφες και γαμπρούς!». Εύχεται δηλαδή στο νοικοκύρη, να αυξήσει την περιουσία και να μεγαλώσει την οικογένειά του ώστε να μην σβήσει το όνομα…
Μακεδονία: το Χριστόξυλο και οι Μωμόγεροι…
Με ιδιαίτερη ευλάβεια ακόμη και σήμερα, οι Μακεδόνες τηρούν το έθιμο του «Χριστόξυλου». Μέρες πριν τις γιορτές, ο νοικοκύρης αναζητά το πιο γερό και μεγάλο ξύλο, το «Χριστόξυλο», που θα καίει τις ημέρες των γιορτών στο τζάκι του. Οι γυναίκες έχουν φροντίσει από πριν να καθαρίσουν εντελώς το τζάκι από την παλιά στάχτη, ώστε να υπάρχει στις γιορτές μόνο η ευλογημένη στάχτη του Χριστόξυλου, που καίγεται για πρώτη φορά το βράδυ της Παραμονής των Χριστουγέννων, για να ζεσταθεί ο Χριστός στη φάτνη. Το ξύλο αυτό, πρέπει να καίγεται ως τα Φώτα και η στάχτη του φυλάγεται, για να προστατεύσει την οικογένεια, το σπίτι και τα χωράφια.
Οι Μακεδόνες πιστεύουν ακράδαντα στην ύπαρξη των σκανδαλιάρικων καλικάντζαρων, που τριγυρνούν στα χωριά τις ημέρες των γιορτών. Έτσι, στα χωριά Πλατανιά και Σιταγροί της Δράμας, αναβιώνουν οι «Μωμόγεροι», που φορούν προβιές ζώων και τρομακτικές μάσκες γέρων και κρατούν σπαθιά. Γυρνούν τα γύρω χωριά με γέλια και πειράγματα ενώ αν δύο ομάδες «μωμόγερων» συναντηθούν, τότε εμπλέκονται μεταξύ τους σε «πόλεμο». Μια παραλλαγή του εθίμου, με την ονομασία «Ραγκουτσάρια», συναντάμε στην Καστοριά και στην Κοζάνη.
Το έθιμο με την ονομασία «Κόλιντα Μπάμπω», αναβιώνει στην Πέλλα. Σύμφωνα με αυτό, οι κάτοικοι ανάβουν φωτιές στο δρόμο φωνάζοντας «Κόλιντα, Μπάμπω», δηλαδή «Σφάζουν, γιαγιά». Το έθιμο αναφέρει, πως αυτές οι φωτιές ανάβουν για να ειδοποιηθούν οι άνθρωποι για τη σφαγή του Ηρώδη και να κρυφτούν-ανάμεσά τους και η γιαγιά-στα σπίτια τους.
Πλούσια σε έθιμα και παραδόσεις είναι και τα Σιάτιστα. Εκεί, αναβιώνουν οι «κλαδάρες», οι μεγάλες φωτιές που ανάβουν για να ζεστάνουν το Χριστό, τα «μπουμπουσάρια», καρναβάλια με τον παραδοσιακό Αγιοβασιλιάτικο χορό της περιοχής και τα «κόλιαντα», τα κάλαντα στην παραδοσιακή ντοπιολαλιά.
Κεφαλλονιά: οι κολόνιες και η αποκοπή...
Οι πάντα εύθυμοι Κεφαλλονίτες τηρούν το έθιμο της «κολόνιας». Το βράδυ της Παραμονής της Πρωτοχρονιάς, οι κάτοικοι του νησιού βγαίνουν στους δρόμους κρατώντας κολόνιες και ραίνουν ο ένας τον άλλον λέγοντας: «Ήρθαμε με ρόδα και με ανθούς να σας ειπούμε χρόνους πολλούς». Μερικά δευτερόλεπτα πριν αλλάξει ο χρόνος, εύχονται: «Καλή αποκοπή», δηλαδή με το καλό να αποχωριστούμε τον παλιό χρόνο και να ξεκινήσουμε το νέο. Το πρωί της Πρωτοχρονιάς, η μπάντα του δήμου, γυρνά τους δρόμους της πόλης παίζοντας κάλαντα και γιορτινά τραγούδια.
Κεντρική Ελλάδα: έθιμα με μεγάλη ιστορία
Το «τάισμα» της βρύσης
Το «τάισμα της βρύσης» αποτελεί και το πιο διαδεδομένο έθιμο της κεντρικής Ελλάδας. Τα μεσάνυχτα της παραμονής των Χριστουγέννων ή της Πρωτοχρονιάς σε άλλα χωριά, οι κοπέλες πηγαίνουν στην κοντινή βρύση για να πάρουν το «άκραντο» (αμίλητο) νερό. Λέγεται έτσι, καθώς δεν επιτρέπεται να μιλήσουν σε κανέναν σε όλη τη διαδρομή. Μόλις φθάσουν, αλείφουν τη βρύση με βούτυρο και μέλι ευχόμενες, όπως τρέχει το νερό έτσι να τρέχει και η προκοπή στο σπίτι και όσο γλυκό είναι το μέλι, έτσι γλυκιά να είναι και η νέα χρονιά! Ακολουθεί το «τάισμα» της βρύσης, όπου για να έχουν πλούσια σοδειά αφήνουν ένα καλάθι με ψωμί, τυρί, όσπρια, βούτυρο και ελιές. Ρίχνουν στην άδεια στάμνα τους ένα βατόφυλλο και τρία χαλίκια, τη γεμίζουν νερό και αμίλητες και πάλι κατευθύνονται στο σπίτι. Στο σπίτι, ραντίζουν με το νερό τα δωμάτια, σκορπούν τα τυχερά χαλίκια και δίνουν το υπόλοιπο νερό στα μέλη της οικογένειας για να το πιουν. Λέγεται μάλιστα, πως η πρώτη κοπέλα, που θα φτάσει στη βρύση, είναι και η πιο τυχερή της χρονιάς.
Η «γουρουνοχαρά»
«Έλα, έχουμε γουρουνοχαρά», μπορεί να σας πουν οι κάτοικοι της Θεσσαλίας, αν βρεθείτε στα μέρη τους μερικές ημέρες πριν τα Χριστούγεννα ή στις 27 Δεκεμβρίου-ημέρα εορτασμού του Αγίου Στεφάνου-ή «γουρουνοστέφανου», όπως τον λένε οι ντόπιοι εξαιτίας του εθίμου.
Η γουρουνοχαρά είναι ένα αρκετά παλιό έθιμο, που σήμερα ελάχιστοι αναβιώνουν. Στην περιοχή λοιπόν, η προετοιμασία για το σφάξιμο του γουρουνιού μετατρεπόταν σε μια 3ημερη γιορτή. Οι οικογένειες καθόριζαν από πριν, πότε θα σφάξουν το γουρούνι των γιορτών έτσι ώστε να έρθουν όλοι οι συγγενείς στο γλέντι και να μην συμπέσουν δύο «γουρουνοχαρές» μαζί στην ίδια οικογένεια. Οι άνδρες της οικογένειας έσφαζαν το γουρούνι και στη συνέχεια ακολουθούσε το γδάρσιμο, το κόψιμο του λίπους (παστού) και ο τεμαχισμός του κρέατος. Παλιότερα, οι οικογένειες περνούσαν ακόμη και όλο τον χειμώνα με αυτό το λίπος, που το χρησιμοποιούσαν αντί λαδιού. Η υπόλοιπη οικογένεια, χόρευε, γλεντούσε, έπινε και έτρωγε για 3 ολόκληρες ημέρες, μέχρι τη γουρουνοχαρά του επόμενου συγγενή.
Το «πάντρεμα» της φωτιάς
Στη Θεσσαλία, όταν γυρνούν την παραμονή των Χριστουγέννων στο σπίτι από την εκκλησία, «παντρεύουν» τη φωτιά. Τα αγόρια τοποθετούν στο τζάκι ένα κλαδί από ένα δέντρο με θηλυκό όνομα π.χ. αγριοκερασιά και τα κορίτσια αντίστοιχα, ένα κλαδί με «αρσενικό» όνομα, π.χ. κέδρου.
Τα κλαδιά αυτά φανερώνουν την επιθυμία τους για μια γεμάτη υγεία και ευτυχία ζωή. Όποιο κλαδί καεί πρώτο, σημαίνει, πως το αρσενικό ή το θηλυκό μέλος της οικογένειας αντίστοιχα, θα έχει μια καλή τύχη και θα παντρευτεί πρώτο.
Κρήτη: το ευλογημένο Χριστόψωμο και η κοτόσουπα
Το ζύμωμα του Χριστόψωμου, αποτελεί ένα έθιμο, που αναβιώνει και σήμερα σε πολλές περιοχές της Κρήτης. Οι γυναίκες, το ζυμώνουν με ακριβά και εκλεκτά υλικά (ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι-μέλι-σουσάμι-κανέλλα-ροδόνερο και γαρύφαλλα). Όσο το ζυμώνουν, σιγοψιθυρίζουν την ευχή: «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει». Αρχικά, πλάθουν την κουλούρα με τη μισή ζύμη και με την υπόλοιπη σχηματίζουν έναν σταυρό, που τοποθετούν πάνω στην κουλούρα.
Στη μέση τοποθετούν ένα καρύδι με τη φλούδα του ή ένα αυγό και στην υπόλοιπη επιφάνεια «κεντούν» σχήματα με ένα πιρούνι, όπως λουλούδια, φύλλα, καρπούς κ.α. Το Χριστόψωμο, στολίζει το χριστουγεννιάτικο τραπέζι και κόβεται από τον νοικοκύρη, ο οποίος το κόβει και το μοιράζει, αφού πρώτα το έχει «σταυρώσει», έχει δηλαδή νοητά κάνει το σχήμα του σταυρού πάνω του για να το ευλογήσει.
Πέρα από το «Χριστόψωμο», πολλές οικογένειες συνηθίζουν ακόμη και σήμερα να τρώνε το παραδοσιακό χοιρινό με πρασοσέλινο, τη γεμιστή γαλοπούλα ή την παραδοσιακή κοτόσουπα, ένα πιάτο, που προτιμούν ακόμη και σήμερα πολλές οικογένειες για το τραπέζι της γιορτής.
