Ο Εθνικός Δρυμός Σαμαριάς είναι μια ειδική προστατευόμενη περιοχήέκτασης 48.500 στρέμματων, γύρω από το φαράγγι της Σαμαριάς που δημιουργήθηκε το 1962 με σκοπό την προστασία της περιοχής. Τα επόμενα χρόνια κέρδισε διάφορες πολλές εθνικές και διεθνείς διακρίσεις, περισσότερες από οποιοδήποτε άλλο μέρος στην Ελλάδα, όπως το Δίπλωμα Α κατηγορίας του Συμβουλίου της Ευρώπης για τις προστατευόμενες περιοχές το 1979, η ανακήρυξη του ως Απόθεμα της Βιόσφαιρας από την UNESCO το 1981. Άλλες διακρίσεις είναι, ο τίτλος του Βιογενετικού Αποθέματος από το συμβούλιο της Ευρώπης, η ανακήρυξη του ως περιοχή που προστατεύεται από τη Συνθήκη της Βαρκελώνης, το Εθνικό Δίπλωμα Προστασίας της φύσης και ο χαρακτηρισμός του ως τόπος ιδιαιτέρου φυσικού κάλους -καταφύγιο άγριας ζωής. Ανήκει επίσης στο Ευρωπαϊκό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Natura 2000. Ο Εθνικός Δρυμός Σαμαριά, να αποτελεί τον πυρήνα του Εθνικού πάρκου Σαμαριά το οποίο εκτείνεται στο σύνολο της περιοχής Natura 2000 των Λευκών Ορέων.
Η επισκεψιμότητα στο Εθνικό Πάρκο Σαμαριάς έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης από το Τμήμα Οικονομίας και Διοίκησης του Μεσογειακού Αγρονομικού Ινστιτούτου Χανίων, σε συνεργασίαμε το Πολυτεχνείο Κρήτης, τη Διεύθυνση Δασών Χανίων και το Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς – Δυτικής Κρήτης από το 2013. Από τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας κάθε χρονιά, φαίνεται ότι η ύπαρξη του Εθνικού Πάρκου Σαμαριάς στο Νομό Χανίων, αποτελεί σημαντικό πόλο έλξης επισκεπτών, εκτός από περιοχή ιδιαίτερα φυσικού κάλους, και συμβάλει στην τουριστική και κατ επέκταση οικονομική ανάπτυξη τόσο της ευρύτερης περιοχής όσο και ολόκληρου του Νομού.
Η παρούσα έρευνα πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με την Περιφέρεια Κρήτης και βασίζεται στα τελευταία δεδομένα που συγκεντρώθηκαν κατά την τουριστική σεζόν του 2020 εν μέσω της πανδημίας COVID-19 στον πυρήνα του Εθνικού Πάρκου Σαμαριάς, με τη συνδρομή της Διεύθυνσης Δασών Χανίων. Παράλληλα αντλήθηκαν στοιχεία από τα βιβλία εντυπώσεων που διατηρούνται στο χώρο.
Δίνοντας βάση στο προφίλ του επισκέπτη και στηνικανοποίησή του από την επίσκεψη, έχει στόχο να παρέχει στον αναγνώστη μία πολύπλευρη κατανόηση της επισκεψιμότητας στο Εθνικό Πάρκο Σαμαριάς υπό τόσο δύσκολες συνθήκες.
Επισκεψιμότητα στο Εθνικό Πάρκο Σαμαριάς
Η επίσημη περίοδος λειτουργίας του πυρήνα του Εθνικού Πάρκου Σαμαριάς κάθε έτος είναι από το Μάιο μέχρι τον Οκτώβριο. Τα προηγούμενα χρόνια μέχρι και το 2019 παρά τα όποια προβλήματα παρουσιάζονταν κατά καιρούς η επισκεψιμότητα στο Εθνικό Πάρκο Σαμαριάς σημείωνε σταθερά αυξητική τάση φτάνοντας τους 159.051 επισκέπτες το 2019. Το 2020 λόγω της πανδημίας COVID-19 υπήρξε μεγάλη αβεβαιότητα σχετικά με τη δυνατότητα λειτουργίας του. Μετά την άρση του lockdown της άνοιξης, απαιτήθηκε να καθοριστούν ειδικά υγειονομικά πρωτόκολλα και να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα ασφαλείας. Με μεγάλη καθηστέρηση, κατέστη δυνατό εν τέλει το Πάρκο να ανοίξει στις 27 Ιουνίου ενώ παρέμεινε ανοιχτό μέχρι 28 Οκτωβρίου οπότε και έκλεισε λόγω της επιδείνωσης των καιρικών συνθηκών.
Όπως είναι φυσικό, λόγω της σημαντικά μικρότερης διάρκειας λειτουργίας και του γενικού κλίματος που επηρέασε τον τουρισμό στο Νομό Χανίων γενικότερα σημειώθηκε σημαντική μείωση επισκεπτών σε σχέση με τις προηγούμενες χρονιές.
Συνολικά το επισκέφθηκαν 56.287 άτομα πράγμα που αντιστοιχεί σε μείωση 64,61%. Ο πιο δημοφιλής μήνας για τους επισκέπτες και πάλι ήταν ο Αύγουστος με 21.506 επισκέπτες ακολουθούμενος από το Σεπτέμβρη και τον Ιούλιο με 14.435 και 11.530 επισκέπτες αντίστοιχα.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αύξηση της επισκεψιμότητας του φαραγγιού της Σαμαριάς από Έλληνες τουρίστες για την τουριστική σεζόν του 2020. Παρά το γεγονός ότι η πλειοψηφία των επισκεπτών αποτελείται και πάλι από ξένους, οι Έλληνες επισκέπτες φέτος ήταν περισσότεροι σε σύγκριση με τις προηγούμενες χρονιές ειδικά κατά τους πρώτους μήνες λειτουργίας Πάρκου, Ιούνιο-Αύγουστο.
Παρατηρήθηκε επίσης ότι ένα σημαντικά μεγάλύτερο ποσοστό φέτος, συγκεκριμένα το 40% απάντησε ότι δεν είναι η πρώτη του επίσκεψη στο Εθνικό Πάρκο Σαμαριάς πράγμα που αποτελεί σημαντική διαφοροποίηση κατά τη διάρκεια της σεζόν του 2020 σε σχέση με τις προηγούμενες, αφού το ποσοστό των επισκεπτών που το έχουν ξαναεπισκεφθεί κατά τη διάρκεια μιας τυπικής τουριστικής σεζόν βρίσκεται κοντά στο 10%.
Τα παραπάνω δείχνουν ότι εξαιτίας των περιορισμώνστις μετακινήσεις και το γενικότερο κλίμα αβεβαιότητας εξαιτίας της πανδημίας, το Εθνικό Πάρκο Σαμαριάς προσέλκυσε συγκριτικά περισσότερο εσωτερικό τουρισμό κατά τη σεζόν του 2020.
Προφίλ του επισκέπτη – Χαρακτηριστικά της επίσκεψης
Τόσο οι άντρες όσο και οι γυναίκες φαίνεται να επέλεξαν να επισκεφτούν το Εθνικό Πάρκο Σαμαριάς, καθώς τα ποσοστά τους φαίνεται να είναι σχεδόν στο 50-50. Όσον αφορά το βαθμό εκπαίδευσης των επισκεπτών, επτά στους δέκα φαίνεται ότι είναι απόφοιτοι της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Αναλυτικά το 37% είναι απόφοιτοι πανεπιστημίου ,ενώ το 34% έχει επιπλέον μεταπτυχιακό ή διδακτορικό. Το 22% είναι απόφοιτοι λυκείου ενώ μόνο το γυμνάσιο έχει τελειώσει μόλις το 7%. Όσον αφορά την ηλικία εκείνων που επισκέφθηκαν τη Σαμαριά, η πλειοψηφία κυμαίνεται στο εύρος των 20 έως 35 ετών, καθώς ένας στους δύο ανήκει σε αυτή την ηλικιακή ομάδα. Ένας στους πέντε έχει ηλικία από 36 έως 50 έτη και το 14% από 50 έως 65 έτη. Τέλος, μόλις το 10% ήταν κάτω των 20 ετών, ενώ άνω των 65 ετών ήταν το ισχνό 3% των επισκεπτών.
Ένας στους τρεις επισκέπτες φαίνεται να έχει ετήσιο εισόδημα κάτω των 10.000 ευρώ αποτελώντας και τη πλειοψηφία. Περίπου το 15% των ερωτηθέντων έχει εισόδημα από 10.000 έως 18.000€, όσο και εκείνοι που έχουν εισόδημα από 34.000 έως 45.000€. Παρατηρούμε πολύ κοντινά ποσοστά στις υπόλοιπες κατηγορίες που διαμορφώσαμε με βάση το ετήσιο εισόδημα των τουριστών με τα ποσοστά να κυμαίνονται από 7-10%, ενώ το χαμηλότερο ποσοστό (5%) το κατέχει η κατηγορία εκείνων που κυμαίνονται μεταξύ 26.000-34.000€.
Η χρήση λεωφορείου είναι ο πιο δημοφιλής τρόπος για τη μετάβαση στη Σαμαριά. Μέσω λεωφορείου τουριστικού πρακτορείου φαίνεται να έφτασε η πλειοψηφία στη Σαμαριά με ποσοστό 43%, ενώ το ΚΤΕΛ χρησιμοποίησε το 33%.
Μεγάλο ποσοστό των τουριστών που επισκέφθηκαν φέτος τη Σαμαριά το έκαναν μόνοι τους – ή με τη παρέα/σύντροφο/οικογένεια τους. Οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι το φαράγγι της Σαμαριάς αποτελεί ένα πολύ γνωστό και δημοφιλή προορισμό ο οποίος είναι εύκολα προσβάσιμος και η επίσκεψητου οποίου μπορεί να οργανωθεί και υλοποιηθεί από τον καθένα μεμονωμένα. Επίσης η φύση μιας τέτοιας εξόρμησης, δηλαδή η επίσκεψη ενός δρυμού με όμορφα τοπία και σπάνια φυσική ομορφιά, δεν απαιτεί απαραίτητα την παρουσία ξεναγού. Έτσι, έξι στους δέκα έφτασαν στη Σαμαριά μόνοι τους έναντι του 40% που το έκανε με κάποιο οργανωμένο γκρουπ.
Ενημερωμένοι για τη Σαμαριά πριν το ταξίδι τους φαίνεται να ήταν η πλειοψηφία των επισκεπτών, καθώς λίγο πάνω από τους μισούς απάντησαν ότι είχε μαζέψει πληροφορίες για αυτήν προτού έρθουν στην Κρήτη. Η πλειοψηφία με ποσοστό 57% ωστόσο δε γνώριζε ότι το φαράγγι της Σαμαριάς έχει ανακηρυχθεί UNESCO Biosphere Reserve αλλά αυτοί που το γνώριζαν δήλωσαν ότι τους επηρέασε θετικά στην απόφαση τους να το επισκεφθούν, δείχνοντας μας την ώθηση που δίνει ο συγκεκριμένος τίτλος. Όσον αφορά τις άλλες δύο περιοχές της Κρήτης που έχουν ανακηρυχθεί από την UNESCO, τρεις στους τέσσερις απάντησαν ότι δεν είχαν γνώση.
Σχετικά με τα υπόλοιπα μικρότερα φαράγγια που βρίσκονται εντός του πάρκου της Σαμαριάς, παρόλο που η πλειοψηφία φαίνεται να τα αγνοεί (57%), υπάρχει ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό που δήλωσε ότι είναι ενήμερο για την ύπαρξη τους (43%).
Παρατηρούμε δηλαδή ότι πέρα από την ύπαρξη του κυρίως φαραγγιού, υπάρχουν πολλοί τουρίστες που γνωρίζουν αρκετές λεπτομέρειες για τη Σαμαριά, δείχνοντας μας πόσο δημοφιλής είναι σαν προορισμός.
Αξιολόγηση στοιχείων επίσκεψης - Ικανοποίηση
Θετικές αξιολογήσεις κέρδισε η Σαμαριά σχεδόν σε όλους τους τομείς, με τους επισκέπτες να μένουν σαφώς ικανοποιημένοι. Σχεδόν άριστα βαθμολόγησαν το τοπίο ,την ασφάλεια κατά τη διαδρομή και το διαθέσιμο χρόνο που είχαν, ενώ έμειναν ικανοποιημένοι ή επαρκώς ικανοποιημένοι από τις διάφορες υποδομές μέσα κι έξω από το φαράγγι. Συνολικά μάλιστα βαθμολόγησαν κατά μέσο όρο με 4,6/5 την επίσκεψή τους. Την πιο χαμηλή βαθμολογία παρουσιάζει η ικανοποίηση για το κόστος από και προς το δρυμό με 3/5 αποτελώντας ίσως το μόνο κομμάτι όπου οι τουρίστες δε φαίνονται τόσο ικανοποιημένοι.
Αυτό το γεγονός εμφανίζεται γιατί λόγω της φύσης της περιοχής και σε αντίθεση με το κόστος του αντιτίμου της εισόδου στη Σαμαριά που παραμένει στα 5€, η μετακίνηση από και προς το Εθνικό Πάρκο απαιτεί ένα συνδυασμό από διαφορετικά μέσα, όπως λεωφορείο, πλοίο από την Αγιά Ρουμέλη, κλπ., με σημαντικά υψηλότερο κόστος συγκριτικά.
Η ικανοποίηση των τουριστών αποτυπώνεται και από το γεγονός ότι η πλειοψηφία απάντησε ότι θα πρότεινε την επίσκεψη του εθνικού πάρκου σε συγγενείς και φίλους. Επιπλέον φαίνεται ότι μια μερίδα επισκεπτών κινητοποιήθηκε μετά από την επίσκεψη στη Σαμαριά και θα ήθελε να ακολουθήσει και άλλες ορειβατικές διαδρομές είτε μέσα στον πυρήνα του πάρκου είτε στα ευρύτερα του όρια, καθώς και ότι ευχαρίστως θα γευμάτιζε σε μία ταβέρνα της περιοχής. Ουδέτερη φαίνεται να είναι η μέση άποψηγια τυχόν διανυκτέρευση στην περιοχή με το μέσο όρο να δίνει πιθανότητα 3/5 σε αυτό το ενδεχόμενο.
Σημασία του Πάρκου για την επίσκεψη στην Κρήτη και προθυμία πληρωμής Η ανάλυση των δεδομένων έδειξε ότι το 20,11% των επισκεπτών επηρεάστηκαν πολύ ή καθοριστικά απότην ύπαρξη του Εθνικού Πάρκου Σαμαριά όταν επέλεξαν να επισκεφθούν την Κρήτη. Το ποσοστό αυτό είναι χαμηλότερο από τις προηγούμενες τουριστικές σεζόν πιθανότατα λόγω του διαφορετικού μίγματος εθνικοτήτων των επισκεπτών (σημαντική αύξηση του εσωτερικού τουρισμού) αλλά και πάλι δείχνει ότι το Εθνικό Πάρκο Σαμαριά αποτελεί «κεφάλαιο» για την Κρητική οικονομία.
Σε ένα υποθετικό σενάριο όπου η τιμή του εισιτηρίου για το πάρκο θα αυξανόταν, οι πιο πολλοί θα το επισκεπτόταν και πάλι δίνοντας από 2€ έως 10€ παραπάνω. Αναλυτικά, ένας στους τρεις θα το επισκεπτόταν και πάλι εάν η τιμή του εισιτηρίου αυξανόταν κατά 2€, το 30% εάν η τιμή αυξανόταν για 5€, ενώ μέχρι και 10€ θα έδινε το 23%. Τέλος ,το 14% απάντησε ότι με οποιαδήποτε αύξηση της τιμής του εισιτηρίου δε θα επισκεπτόταν τη Σαμαριά.
Συμπεράσματα Η φετινή τουριστική σεζόν του 2020, ήταν ιδιαίτερη για ολόκληρο τον κόσμο λόγω της πανδημίας COVID-19. Το lockdown της άνοιξης και οι περιορισμοί στις μετακινήσεις δε θα μπορούσαν να αφήσουν ανεπηρέαστο το Εθνικό Πάρκο Σαμαριάς. Υπήρξαν αρκετές καθυστερήσεις λόγω της ιδιαιτερότητας του χώρου μέχρι να δημιουργηθούν τα κατάλληλα υγειονομικά πρωτόκολλαώστε να μπορεί να λειτουργήσει με ασφάλεια πράγμα που οδήγησε στο να καθυστερήσει η έναρξη της σεζόν. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι οι επισκέπτες της φετινής περιόδου πέρα από την τήρηση των κανόνων του υγειονομικού πρωτοκόλλου εντός του χώρου, έπρεπε να ξεπεράσουν τους φόβους τους σε σχέση με την ασφαλή μεταφορά και αποχώρησή τους από τις εισόδους, (αυτοκίνητο, λεωφορείο, πλοίο κλπ.), πράγμα που αυξάνει περισσότερο την αξία της επισκεψιμότητας, του προφίλ των επισκεπτών αλλά και της κρίσης τους σε σχέση με την επίσκεψή τους.
Η εμπειρία που αποκομίζουν οι επισκέπτες φαίνεται άριστη ενώ πρόθεσή τους να προτείνουν σε γνωστούς και φίλους να τον εντάξουν στις επιλογές τους για προορισμούς διακοπών αποτελεί ένδειξη για τη δυναμική και τις προοπτικές του χώρου για περεταίρω τουριστική άρα και οικονομική ανάπτυξη. Διανυκτερεύοντας στην ευρύτερη περιοχή και καταναλώνοντας ντόπια προϊόντα, μπορούν να προκαλέσουν πολλαπλασιαστικά οφέλη για την τοπική οικονομία. Αυτόδείχνει ότι από τη μεγάλη περιβαλλοντική του αξία, το πάρκο έχει και σημαντική οικονομική αξία, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη τόσο της ευρύτερης περιοχής όσο και της Κρήτης συνολικά.
Η πρόθεση των επισκεπτών να μείνουν στην ευρύτερη περιοχή και να δοκιμάσουν και διαφορετικές ορειβατικές διαδρομές, τόσο μέσα όσο και έξω από τον πυρήνα του Εθνικού Πάρκου είναι ένα σημαντικό γεγονός που δείχνει την αξία της ευρύτερης περιοχής για τους επισκέπτες και όχι μόνο του πυρήνα του πάρκου. Αυτό το γεγονός μπορεί να αξιοποιηθεί από τους εμπλεκόμενους φορείς και τις τουριστικές επιχειρήσεις ώστε να επιτευχθεί η προσέλκυση τουριστών υψηλότερου επιπέδου που θα έχουν τη διάθεση να παραμείνουν και περισσότερες μέρες στην ευρύτερη περιοχή. Ο πυρήνας του πάρκου είναι προσβάσιμος για συγκεκριμένη χρονική περίοδο (Απρίλιο-Οκτώβρη) με περισσότερους επισκέπτες μόνο κατά τη διάρκεια της καλοκαιρινής περιόδου. Βασικός λόγος είναι ότι επηρεάζεται πολύ από τις καιρικές συνθήκες. Η ευρύτερη όμως περιοχή έχει αρκετές προοπτικές για ευρύτερες χρονικές περιόδους αλλά και για την καθαρά χειμερινή περίοδο.
Ο Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης
Υπάρχουν φαράγγια σημαντικού κάλους αλλά μικρότερα και μικρότερης δυσκολίας προσβασιμότητας αλλά και αρκετές ορειβατικές διαδρομές, δίκτυα μονοπατιών συνδεόμενα μεταξύ τους, συνδέοντας επί μέρους τόπους και προορισμούς σε επί μέρους χωρικές ενότητες Ομαλός –Σέλινο- Σφακιά κλπ., που μπορούν σε συνδυασμό αλλά και αυτοτελώς να προσελκύσουν περισσότερους επισκέπτες. Συνδέοντας τοπεριβάλλον με τον πολιτισμό και με την κατάλληλη περιβαλλοντική και πολιτιστική ενημέρωση με στοχευμένες δράσεις υποδομών, έρευνας και πληροφόρησης, η επικαιροποιημένη σχέση του επισκέπτη με το Εθνικό Πάρκο Σαμαριάς στο σύνολό του θα έχει πληρέστερα ποιοτικά αλλά και οικονομικά χαρακτηριστικά.
Πολλαπλώς θετικά είναι και τα σχόλια στα βιβλία εντυπώσεων που διατηρούνται από την Διεύθυνση Δασών Χανίων στο χώρο με περισσότερες εγγραφές την τρέχουσα περίοδο σε σχέση με άλλες περιόδους.
Η προθυμία των επισκεπτών να καταβάλουν ως και διπλάσιο ποσό ως αντίτιμο εισόδου στη Σαμαριά, ακόμα και σε μια περίοδο σημαντικής κρίσης και αβεβαιότητας σε συνδυασμό με τη σωστή διαχείριση, ενημέρωση, προστασία και προβολή του χώρου, αλλά και βελτίωση των γενικότερων υποδομών της περιοχής, θα αυξήσει πολλαπλώς την ήδη θετική κρίση των επισκεπτών σε σχέση με την εκ του χώρου εμπειρία τους.
Τα φετινά στοιχεία και αποτελέσματα της παρούσης έρευνας είναι πολύ σημαντικά γιατί αποτελούν την βάση για επόμενους διαχειριστικούς σχεδιασμούς επισκεψιμότητας τόσο στον εν λόγω χώρο όσο και για άλλες διαδρομές του Εθνικού Πάρκου Σαμαριάς. Ο λόγος προφανής μιας και καθόλα τα έτη λειτουργίας του χώρου από την κήρυξή του ως Εθνικό Δρυμό το 1962 δεν υπήρξε ανάλογο γεγονός που να επηρεάζει τον άνθρωπο στον πλανήτη Γη, τον παγκόσμιο χάρτη ανθρώπινης κινητικότητας και επισκεψιμότητας.
Το γεγονός ότι παρά τις πρωτοφανείς συνθήκες, η Σαμαριά κατάφερε να προσελκύσει 56.287 επισκέπτες, παράλληλα με το γεγονός ότι οι επισκέπτες δηλώνουν ευχαριστημένοι από την επίσκεψή τους την τρέχουσα περίοδο στο χώρο αλλά και από τις συνθήκες και τους ανθρώπους και εν γένει της παροχή υπηρεσιών στο χώρο, φανερώνει ότι και σε πολύ δύσκολες συνθήκες η Σαμαριά είναι πόλος έλξης και χώρος προσφορά στον επισκέπτη.
Παράλληλα έχει ανοίξει ένας διεθνής επιστημονικός διάλογος για τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον και την μεταξύ τους αλληλεπίδραση στα πλαίσια μιας ορθής, αειφορικής, αλλά αναπτυξιακής οικολογικής ισορροπίας. Η πανδημία απέδειξε με αιφνίδιο και βίαιο τρόπο, ότι οι ζωές όλων μας σε παγκόσμιο επίπεδο είναι αλληλένδετες, αλλά άνοιξε και ένα νέο αναπτυξιακό κεφάλαιο της ποιοτικότερης σχέσης τουανθρώπου με την φύση.
Σε αυτό το νέο αναπτυξιακό δρόμο τα φυσικά οικοσυστήματα της περιοχής μας και ιδιαίτερα οι προστατευόμενες περιοχές, θα έχουν μια ξεχωριστή θέση, με την πρώτη θέση να κατέχει το Εθνικό Πάρκο Σαμαριάς. Συνεπώς και τα στοιχεία από την παρούσα έρευνα κατά το 2020 αποτελούν σημαντικό διαχειριστικό εργαλείο για άμεσους αλλά και μελλοντικούς διαχειριστικούς σχεδιασμούς.
Το Εθνικό Πάρκο Σαμαριάς με την μοναδικότητα και τις διεθνείς διακρίσεις και προβολή του είναι προορισμός ζωής για πολλούς επισκέπτες ακόμα και σε περιόδους πανδημίας όπως αυτή που ζούμε σήμερα, πράγμα που ωφελεί την ευρύτερη περιοχή, τα Χανιά και την Κρήτη συνολικά.
Η ερευνητική ομάδα
Δρ. Γεώργιος Μπαουράκης, Διευθυντής ΜΑΙΧ
Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
Γιώργος Φακωτάκης, Ερευνητής ΜΑΙΧ, Υποψήφιος Διδάκτωρ, Πολυτεχνείο Κρήτης
Αντώνης Τηγανής, Μεταπτυχιακός Φοιτητής, ΜΑΙΧ
