Από την έντυπη έκδοση

Της Νατάσας Στασινού
[email protected]

Το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ τον προσδιορίζει σήμερα ως έναν από τους κορυφαίους κινδύνους για την παγκόσμια οικονομία και ο οργανισμός Human Rights Watch προειδοποιεί ότι συνιστά τη μεγαλύτερη απειλή για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη Δημοκρατία. Τον κώδωνα του κινδύνου για το «δηλητήριο» με το οποίο ο λαϊκισμός ποτίζει την κοινωνία έχουν επανειλημμένα κρούσει Ευρωπαίοι και Αμερικανοί πολιτικοί, αξιωματούχοι του ΔΝΤ και του ΟΟΣΑ, ακαδημαϊκοί και πολιτικοί αναλυτές.

Από τους αγανακτισμένους στις πλατείες της Ισπανίας και της Ελλάδας έως την εκλογική άνοδο της ακροδεξιάς ανά την Ευρώπη και από το Brexit έως το αποτέλεσμα των αμερικανικών εκλογών, όλα τα πολιτικά φαινόμενα των τελευταίων ετών έχουν συνδεθεί με την αυξανόμενη απήχησή του. Τόνοι από μελάνι έχουν χυθεί για τα αίτια και τις επιπτώσεις του. Παρ’ όλα αυτά όσοι τον επικαλούμαστε, σπανίως ξεκαθαρίζουμε τι ακριβώς σημαίνει.

Οι προσωπικότητες

Αν κάποιος μας ρωτήσει τι είναι ο λαϊκισμός, στο νου μας έρχονται άμεσα ο Τραμπ, η Λεπέν, ο Φάρατζ, ο Βίλντερς, αλλά και ο Γκρίλο, οι Ποδέμος, ο ΣΥΡΙΖΑ. Θα σκεφτούμε ακόμη τον Μαδούρο, αλλά και τον Ερντογάν, τον Ντουτέρτε, τον Πούτιν και τους αδελφούς Κατσίνσκι. Οι παραπάνω δεν έχουν κοινό ιδεολογικό μανδύα, ούτε ενιαία ατζέντα και θέσεις. Ανάμεσά τους κάποιοι δηλώνουν ότι θα απελάσουν ξένους και αλλόθρησκους και άλλοι ότι θα δώσουν σε κάθε μετανάστη δικαίωμα ψήφου. Ορισμένοι αρνούνται την ύπαρξη της κλιματικής αλλαγής και άλλοι προωθούν την ατζέντα τους με σημαία την οικολογία. Υπάρχουν εκείνοι που ψηφίζουν νόμους αυστηρής λογοκρισίας και φιμώνουν κάθε φωνή αντιπάλου και εκείνοι που στο όνομα της ελευθερίας λόγου ζητούν κατάργηση των νόμων για τη ρητορική μίσους. Υπάρχει λοιπόν κάτι που τους ενώνει;

Η απάντηση δεν είναι προφανής, ούτε μία. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις για το θέμα είχαν ακαδημαϊκοί και δημοσιογράφοι σε πρόσφατη εκδήλωση, που οργάνωσε το INΣΠΟΛ, στο New York College της Αθήνας, με τίτλο: «Ο λαϊκισμός στον ελληνικό δημόσιο διάλογο: Όργανο απονομιμοποίησης του αντιπάλου ή αξιολογικά ουδέτερη περιγραφή του φαινομένου;». Ο συγγραφέας και αρθρογράφος Πάσχος Μανδραβέλης έδωσε έναν ορισμό ο οποίος φαίνεται να ανταποκρίνεται στους προαναφερθέντες πολιτικούς: «Λαϊκίζει αυτός που παίρνει μία σύνθετη θεωρία και την απλοποιεί σε εύκολα τσιτάτα». Οι λαϊκιστές, όπως είπε, δεν εξηγούν τη σύνθετη πραγματικότητα, ούτε προτείνουν λύσεις στα προβλήματά της, απλώς υποδεικνύουν ενόχους.

Μήπως όμως η κατηγορία "λαϊκιστής" έχει ως στόχο κάποιες φορές να απονομιμοποιήσει τον αντίπαλο, αφαιρώντας του το δικαίωμα να έχει διαφορετική άποψη; Στην εκδήλωση ο Σωτήρης Μητραλέξης, καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης και ερευνητικός εταίρος στο Πανεπιστήμιο του Winchester, ανέφερε το παράδειγμα του Μπέρνι Σάντερς, που αντιμετωπίστηκε αρχικά ως ένας αριστερός λαϊκιστής, αλλά έπαψε να θεωρείται τέτοιος όταν εξέφρασε τη στήριξή του στη Χίλαρι Κλίντον.

Τα στοιχεία

Τι συνιστά λοιπόν λαϊκισμό; Η υπεραπλούστευση είναι ένα μόνο στοιχείο του λαϊκισμού. Η δημαγωγία, τα ψεύδη, οι ανεύθυνες υποσχέσεις, η χρήση στερεοτύπων, οι γραφικές υπερβολές και οι αφορισμοί είναι επίσης «συστατικά», που συναντάμε στους λαϊκιστές, αλλά όχι αποκλειστικά σε αυτούς.

Μπορεί για τους Τραμπ και Φάρατζ να είναι «ψωμοτύρι», αλλά ποιος πολιτικός δεν έχει καταφύγει κάποια στιγμή σε κάτι από τα παραπάνω; Τα παραδείγματα στην ελληνική πολιτική σκηνή είναι δεκάδες. Αλλά και η Γερμανίδα καγκελάριος Άγκελα Μέρκελ, από τα πλέον σοβαρά πρόσωπα της ευρωπαϊκής πολιτικής σκηνής, είχε μιλήσει κάποτε για τους «τεμπέληδες Νοτιοευρωπαίους και τους εργατικούς Γερμανούς».

Η Κριστίν Λαγκάρντ, σε ερώτηση για τους Έλληνες, είχε απαντήσει ότι σκέφτεται περισσότερο τα παιδιά στον Νίγηρα, που υποφέρουν και ο Ντόναλντ Τουσκ διεμήνυσε ότι το Brexit είναι το «τέλος του δυτικού πολιτισμού». Μπορούμε να τους πούμε λαϊκιστές;

Πώς ορίζεται 

Ένας ορισμός που φαίνεται να καλύπτει μεγάλο εύρος του λαϊκιστικού φαινόμενου και των αντιφάσεών του είναι εκείνος που διατύπωσε το 2004 ο πολιτικός επιστήμονας Cass Mudde. Ο λαϊκισμός, κατά τον Mudde, είναι μία ιδεολογία χωρίς βάθος (thin ideology), η οποία βλέπει την κοινωνία διαιρεμένη σε δύο ομάδες: ο «αγνός λαός» εναντίον της «διεφθαρμένης ελίτ». Σε αντίθεση με τον πλουραλισμό, δεν αποδέχεται τη νομιμοποίηση πολλών ομάδων και απόψεων. Μπορεί δε να «κουμπώσει» σε δεξιές ή αριστερές ιδεολογίες ή και απολιτίκ διακηρύξεις, ανάλογα με τις επιδιώξεις προσώπων και κομμάτων.

Ο Άγγελος Χρυσόγελος, διδάσκων στο τμήμα Ευρωπαϊκών και Διεθνών Σπουδών του King’s College του Λονδίνου και πρόεδρος του ΙΝΣΠΟΛ, μιλώντας στη «Ναυτεμπορική», εξηγεί ότι οι «λαϊκιστές θεωρούν την κοινωνία ομοιογενή, μειώνουν την αξία της συλλογικής εκπροσώπησης και των διαφορετικών ιδεολογικών, ταξικών ταυτοτήτων». Όπως επισημαίνει, μπορούμε να σκεφτούμε τον λαϊκισμό ως ένα σύστημα πολιτικού λόγου, που εμφανίζει συνήθως τρία χαρακτηριστικά:

α) Μία κυρίαρχη διαιρετική δομή. Ο λαϊκισμός βλέπει την πολιτική ως διαμάχη δύο πόλων: Από τη μία είμαστε εμείς, που εκφράζουμε τη βούληση και τις αξίες του λαού. Όσοι δεν συμφωνούν είναι απέναντί μας.

β) Μία ηθική, αξιολογική πλευρά της πολιτικής. Η μία πλευρά είναι η καλή, η άλλη η κακή.

γ) Σε αυτήν τη διαιρετική τομή, το «εμείς» θέλει να γίνει το όλον, μέσω της απονομιμοποίησης του αντιπάλου.

Τι δεν είναι λαϊκισμός

Όπως σημειώνει στη «Ν» ο κ. Χρυσόγελος, ορισμένοι κάνουν το λάθος να ταυτίζουν τον λαϊκισμό με συγκεκριμένες πολιτικές, όπως -για παράδειγμα- την ανεύθυνη δημοσιονομική πολιτική. Υπάρχουν, ωστόσο, όπως εξηγεί, παραδείγματα λαϊκιστικών κομμάτων, που είναι νεοφιλελεύθερα, όπως το λαϊκιστικό δεξιό κόμμα της Νορβηγίας. Επίσης έχουμε το παράδειγμα προέδρων της Λατινικής Αμερικής τη δεκαετία του ‘90 (για τους οποίους η διεθνής βιβλιογραφία συμφωνεί ότι ήταν λαϊκιστές) οι οποίοι εφάρμοσαν με προσήλωση το Washington Concensus.

Είναι επίσης λάθος, τονίζει, η ταύτισή του με τον εθνικισμό. Ορισμένοι από τους πλέον επιτυχημένους λαϊκιστές είχαν έντονο διεθνισμό στην παρουσία τους. Ο Ούγκο Τσάβες, για παράδειγμα, μιλούσε για λογαριασμό όχι μόνο του λαού της Βενεζουέλας, αλλά ολόκληρης της Λατινικής Αμερικής ή ακόμη και του παγκόσμιου Νότου.

Η ελληνική περίπτωση

Ο Τάκης Παππάς, αναπληρωτής καθηγητής Συγκριτικής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, έχει χαρακτηρίσει την Ελλάδα κλασικό παράδειγμα λαϊκιστικής δημοκρατίας. Στο βιβλίο του «Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα» (Ίκαρος, 2015) υποστηρίζει ότι η Μεταπολίτευση αποτέλεσε την αρένα στην οποία αναμετρήθηκαν ο πολιτικός φιλελευθερισμός και ο λαϊκισμός, με τον δεύτερο να βγαίνει νικητής. Για τον κ. Παππά ο λαϊκισμός είναι παθογένεια, που αλλοιώνει τη δημοκρατία. Μία αρκετά διαφορετική προσέγγιση έχουμε από τον Γιάννη Σταυρακάκη, καθ. Πολιτικής Φιλοσοφίας του ΑΠΘ, για τον οποίο ο λαϊκισμός δεν είναι κάτι που θα έπρεπε να έχει μονοσήμαντα απαξιωτικό χαρακτηρισμό. Σημειώνει δε ότι δεν υπάρχει λαϊκισμός χωρίς τη συσσώρευση ανικανοποίητων αιτημάτων της κοινωνίας.

Στον ελληνικό δημόσιο λόγο ο ιδρυτής του ΠΑΣΟΚ Ανδρέας Παπανδρέου αναφέρεται συχνά ως το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα χαρισματικού λαϊκιστή ηγέτη - ακόμη και από ανθρώπους που δεν βάζουν αρνητικό πρόσημο στην πολιτική του. Ωστόσο, τον διχαστικό λαϊκισμό του «όσοι δεν είναι μαζί μας, είναι εναντίον μας», τον ζήσαμε πολύ έντονα τα τελευταία χρόνια της κρίσης.

Ας πάρουμε για παράδειγμα το αφήγημα που υπηρέτησαν κάποια κόμματα όσο ήταν αντιπολίτευση και πριν γίνουν κυβέρνηση: Εκείνα έδιναν τον «αγνό» αντιμνημονιακό αγώνα στο όνομα του δοκιμαζόμενου λαού, γιατί ακριβώς ήξεραν τις ανάγκες του λαού. Όσοι δεν τους υποστήριζαν ήταν «βολεμένοι», «εντεταλμένοι των τοκογλύφων πιστωτών», «γερμανοτσολιάδες», «προδότες», με λίγα λόγια μία διεφθαρμένη ελίτ και όχι συμπολίτες τους. Οι ψευδαισθήσεις του αντιμνημονίου έσβησαν, αλλά ο λαϊκισμός ζει -και βασιλεύει- φυσικά όχι μόνο στους κόλπους των κυβερνώντων, αλλά ακόμη και σε χώρους που επισήμως δηλώνουν ότι ανήκουν στο μέτωπο του αντιλαϊκισμού.