Σπάνια και πολύτιμα κειμήλια από τα πρώτα 100 χρόνια του ελεύθερου νέου ελληνικού κράτους, κάποια από τα οποία παρουσιάζονται στο κοινό για πρώτη φορά, περιλαμβάνει η έκθεση-αφιέρωμα «ΕΥ ΑΓΩΝΙΖΕΣΘΑΙ… ΠΕΡΙ ΠΑΤΡΗΣ», με την οποία εμπλουτίζει την 85η ΔΕΘ ο εθνικός εκθεσιακός φορέας (ΔΕΘ-Helexpo Α.Ε.), στο πλαίσιο του επετειακού εορτασμού των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση.

Περί τα 500 ανεκτίμητης αξίας εκθέματα κείμενα, φωτογραφίες, λιθογραφίες, ζωγραφικά έργα, προσωπικά αντικείμενα και επιστολές των πρωταγωνιστών του Αγώνα που οδήγησε στην Ελευθερία- αναπαριστούν γλαφυρά για τον επισκέπτη σε 450 τ.μ. στο Περίπτερο 1 της ΔΕΘ τρεις ιστορικές περιόδους: την Επανάσταση του 1821 στη Μακεδονία και στην υπόλοιπη Ελλάδα, καθώς και τον Μακεδονικό Αγώνα και τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-13, που οδήγησαν στην απελευθέρωση της Βόρειας Ελλάδας.

Την επιμέλεια της Έκθεσης έχουν ο συνταγματάρχης εν αποστρατεία και ειδικός σύμβουλος του Πολεμικού Μουσείου, Βασίλειος Νικόλτσιος και ο μουσειολόγος Νικόλος Νικόλτσιος, την επιστημονική επιμέλεια ο καθηγητής Σύγχρονης Βαλκανικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Βλάσης Βλασίδης, την επιλογή κειμηλίων-λιθογραφιών η ιστορικός Ευαγγελία Πάλλα και η επιμελήτρια του Μουσείου Α. & λ. Χαΐτογλου, Έρρικα Κοκόζογλου, και τον σχεδιασμό και σκηνογραφική επιμέλεια ο σκηνογράφος Γιάννης Κατρανίτσας.

Τα εκθέματα προέρχονται από τις συλλογές Προεδρικής φρουράς, Α. & λ. Χαΐτογλου, Αικατερίνης Τζιτζικώστα, Δημητρίου Γιαννόγλου, Διονυσίου Στεργιούλα, Αθανασίου Ζηβώνη, Ναταλίας Ιωαννίδη, Μάνου Καστρινάκη, Γιάννη Μυλωνά, Αναστασίου λιάσκου, Βασιλείου και Νικολάου Νικόλτσιου και άλλων. 

Ο Εύζωνας

Κεντρικό θέμα-πρόσωπο στην Έκθεση, όπως επισημαίνει στη «Ν» ο κ. Βασίλειος Νικόλτσιος, είναι ο ανώνυμος Εύζωνας, ο οποίος εκπροσωπεί περίτρανα το «ευ αγωνίζεσθαι» και τον ιδανικό Έλληνα μαχητή σε όλες τις ιστορικές περιόδους του νεότερου Ελληνισμού.

Ο Εύζωνας, ο οποίος -όπως επισημαίνει από την πλευρά του ο κ. Βλάσης Βλασίδης, που έχει την επιστημονική επιμέλεια της Έκθεσης- ξεκινάει την πορεία του στην ιστορία ως αρματολός και καταλήγει ως πρόσκοπος-ευζωνικό τάγμα στους βαλκανικούς πολέμους, δηλαδή έχει την έννοια του άτακτου, ο οποίος πολεμά για το έθνος. «Ξεκινάει άτακτος και παραμένει άτακτος αλλά σιγά-σιγά μπαίνει μέσα στον ελληνικό στρατό, ωστόσο δεν έχουμε σε καμία περίπτωση μέχρι και τους Βαλκανικούς Πολέμους ή ακόμα και μεταγενέστερα την απάρνηση των ατάκτωνανταρτών προκειμένου να χρησιμοποιηθεί μόνο τακτικός στρατός. Στους Βαλκανικούς Πολέμους οι πρόσκοποι είναι παλιοί μακεδονομάχοι, οι οποίοι προηγούνται του ελληνικού στρατού επειδή γνωρίζουν τα κατατόπια και τους ανθρώπους και επομένως προετοιμάζουν το έδαφος και κάνουν τις κατάλληλες επαφές, ώστε να προχωρήσει ο στρατός χωρίς κανένα πρόβλημα».

Το μήνυμα της Έκθεσης, όπως επισημαίνει ο κ. Νικόλτσιος, δεν είναι άλλο από την «προσφορά των πρωταγωνιστών του Αγώνα, που έδωσαν τα πάντα για την πατρίδα, δεν σκέφτηκαν ποτέ αν θα πάρουν συντάξεις ή αν θα αποκομίσουν άλλα οφέλη ή θέσεις και έδωσαν ό,τι καλύτερο υπήρχε και μπορούσαν, διότι αυτές είναι οι αξίες του Ελληνισμού».

Σπάνια κειμήλια

Ουσιαστικά -όπως σημειώνει ο κ. Νικόλτσιος- η Έκθεση θα περιλαμβάνει τα πρώτα 100 χρόνια της Ελευθερίας, ξεκινώντας από την Επανάσταση του 1821 μέχρι και τους Βαλκανικούς Πολέμους, με αναφορά φυσικά και στον Μακεδονικό Αγώνα, ο οποίος βοήθησε την απελευθέρωση της Μακεδονίας.

Μεταξύ των κειμηλίων-εκθεμάτων ξεχωρίζουν:

• Oι οκτώ στολές των Ευζώνων -για πρώτη φορά όλες μαζί στη Θεσσαλονίκη- που θα συνοδεύονται από 40 σχέδια των Ευζώνων από το 1821 μέχρι σήμερα, από τη συλλογή Α. & λ. Χαΐτογλου που παραχωρήθηκε στην Προεδρία της Δημοκρατίας.
• Τα περίφημα «φιλελληνικά ρολόγια», τα οποία κατασκευάστηκαν και πωλήθηκαν στη Γαλλία και μέρος των κερδών διατέθηκε για τον Αγώνα των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της Επανάστασης.
• Η πρωτότυπη προκήρυξη της Επανάστασης του ‘21 στη Μολδοβλαχία με την υπογραφή του Αλέξανδρου Υψηλάντη, επιστολές του Δημήτριου Υψηλάντη, του Καποδίστρια, του «Δασκάλου του Γένους» Νεόφυτου Βάμβα.
• Βιβλία του λόρδου Βύρωνα, εφημερίδες του 1821, μετάλλια και τιμητικά διπλώματα που απονεμήθηκαν στους αγωνιστές του 1821 κ.ο.κ. «Για τους μικρούς μας φίλους -προσθέτει ο κ. Νικόλτσιος- θα υπάρχουν «στρατιωτάκια» που απεικονίζουν τον Κολοκοτρώνη, τον Καραϊσκάκη και πολλούς άλλους ήρωες του ‘21 από τη συλλογή του κ. Αθανασίου Ζηβώνη από τη Θεσσαλονίκη».
• Συλλογή όπλων του Αγώνα από τον πρόεδρο του Πολεμικού Μουσείου, Αναστάσιο λιάσκο.
• Πρωτότυπες φωτογραφίες του Παύλου Μελά, που παραχωρεί η εγγονή του, Ναταλία Ιωαννίδη.
• Φωτογραφικό άλμπουμ της αδελφής του Παύλου Μελά, Άννας Μελά-Παπαδοπούλου, που ήταν νοσοκόμα στους Βαλκανικούς Πολέμους. Πρόκειται για ανέκδοτο υλικό που θα εκτεθεί για πρώτη φορά και το παραχωρεί ο δισέγγονός της, Μάνος Καστρινάκης, για την Έκθεση.
• Λιθογραφίες της συλλογής Α. & λ. Χαΐτογλου για τους Βαλκανικούς Πολέμους και την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης.
• Το ξίφος του Χασάν Ταχσίν Πασά που παρέδωσε τη Θεσσαλονίκη στον ελληνικό στρατό.
• Επιστολές και μετάλλια του Στρατηγού Κωνσταντίνου Καλλάρη, διοικητού της 2ης μεραρχίας κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους και πρώτου Διοικητή της απελευθερωμένης Θεσσαλονίκης.
• Κομμάτια του «φετχί Μουλέντ», του τουρκικού πλοίου που τορπίλισε και βύθισε στον Θερμαϊκό κόλπο τη νύχτα της 18ης Οκτωβρίου 1912 ο τολμηρός υποπλοίαρχος (ακόμη τότε) Νικόλαος Βότσης, οκτώ ημέρες πριν από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης.
• Στο πλαίσιο της Έκθεσης θα προβάλλονται επίσης τρία δεκαπεντάλεπτα βίντεο-ντοκιμαντέρ της σειράς εκπομπών «Μηχανή του Χρόνου» για τις τρεις περιόδους που περιλαμβάνει η Έκθεση - προσφορά του κ. Χρήστου Βασιλόπουλου, εκ των δημιουργών της σειράς,μέσω της Cosmote. Επίσης, θα προβάλλεται σύντομο ντοκιμαντέρ για την ιστορία και την προσφορά του Εύζωνα, που όπως προαναφέρεται αποτελεί το κεντρικό θέμα της Έκθεσης.
• Κείμενα με πληροφοριακό υλικό για τα εκθέματα και τις περιόδους που αφορά η Έκθεση.

Τα κείμενα
Επιμέλεια: Καθηγητής Σύγχρονης Βαλκανικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Βλάσης Βλασίδης 

Η Επανάσταση του 1821 ήταν η επιτυχημένη εξέγερση των Ελλήνων εναντίον της Οθωμανικής κυριαρχίας που οδήγησε στη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους το 1830. Στην πνευματική προετοιμασία της συνέβαλε το κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Όμως την οργάνωση των υπόδουλων Ελλήνων με σκοπό την εξέγερση ανέλαβε μια μυστική οργάνωση, η φιλική Εταιρεία.

Η επανάσταση ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 1821 όταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης εισέβαλε στη Μολδοβλαχία. Ένα μήνα μετά δημιουργήθηκαν επαναστατικές εστίες στον ελλαδικό χώρο. Σταδιακά ξεσηκώθηκαν η Πελοπόννησος, η ρούμελη, τα νησιά του Αιγαίου, η Κρήτη, η Ήπειρος, η Θεσσαλία και η Μακεδονία. Ο αγώνας διεξήχθη στη στεριά και στη θάλασσα. Οπλαρχηγοί, όπως ο Κολοκοτρώνης, ο Ανδρούτσος, ο Μπότσαρης, ο Μακρυγιάννης, ο Καρατάσος με τους άνδρες τους πολέμησαν σε εκατοντάδες μάχες ενάντια στα οθωμανικά στρατεύματα με ανδρεία και αυταπάρνηση.

Στη θάλασσα ο Κουντουριώτης, ο Μιαούλης, ο Σαχίνης, ο Κανάρης, η Μπουμπουλίνα και τόσοι άλλοι με τα καράβια και τους άνδρες τους έδωσαν πολλές μάχες ενάντια στον οθωμανικό και τον αιγυπτιακό στόλο. Ο Αγώνας των Ελλήνων προσέλκυσε ξένους που ήλθαν να πολεμήσουν μαζί τους για την Ελευθερία, τους γνωστούς φιλέλληνες. Οι επιτυχίες ήταν πολλές, αλλά πολλές και οι καταστροφές, όπως της Χίου, των Ψαρών, του Μεσολογγίου, του Γαλαξειδίου και του Αιγίου. Τελικά οι Μεγάλες Δυνάμεις αναγνώριζαν τη θέληση των Ελλήνων για ελευθερία και δέχθηκαν τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους.

Ήταν πολύ πιο δύσκολο για τους Έλληνες της Μακεδονίας να ξεσηκωθούν κατά των Τούρκων το 1821. Η Μακεδονία είναι πεδινή, με μεγάλες πόλεις που φιλοξενούσαν οθωμανικό στρατό, είχε καλές συγκοινωνίες και συμπαγείς μουσουλμανικούς πληθυσμούς σε πολλές περιοχές. Επικεφαλής της εξέγερσης στη Μακεδονία ήταν ο φιλικός Εμμανουήλ Παπάς από τη Δοβίστα Σερρών.

Στις 23 Μαρτίου 1821 αποβιβάστηκε στη μονή Εσφιγμένου με όπλα και πολεμοφόδια με σκοπό να καταστήσει το Άγιο Όρος το κέντρο του Αγώνα. Κήρυξε την επανάσταση στις 17 Μαΐου 1821. Σε συνεργασία με τον καπετάν Χάψα νίκησαν τους Τούρκους στα Στάγειρα, στον Σταυρό και στην Ιερισσό. Όμως πολύ μεγάλες τουρκικές δυνάμεις νίκησαν τους Έλληνες στη μάχη της ρεντίνας και των Βασιλικών και στη συνέχεια πολιόρκησαν τους Έλληνες στη χερσόνησο της Κασσάνδρας. Ο Παπάς διέφυγε στο Άγιο Όρος και στη συνέχεια έβαλε πλώρη για την Ύδρα, αλλά πέθανε στη διαδρομή. Η επανάσταση συνεχίστηκε το 1822 στην Πιερία (Κολινδρό, Καρυά, Κοκκινοπλό, Μηλιά) και στην Ημαθία (μονή Δοβρά, Βέροια, Νάουσα) με πολλούς τοπικούς αρχηγούς και βοήθεια από την Ύδρα, τις Σπέτσες και τα Ψαρά. Οι Τούρκοι κατέλαβαν τη Νάουσα και φέρθηκαν στους κατοίκους με απίστευτη σκληρότητα. Έκαψαν και κατέστρεψαν 120 χωριά και κωμοπόλεις της Ημαθίας, σκότωσαν πολλούς χριστιανούς και πήραν χιλιάδες αιχμαλώτους. Πολλές Ναουσαίες προτίμησαν να πέσουν στον ποταμό Αραπίτσα. Οι οπλαρχηγοί του Ολύμπου αναχώρησαν στις 21 Απριλίου 1822 για την Πελοπόννησο. Αυτό ήταν το τέλος της επανάστασης στη Μακεδονία.

Οι εορτασμοί του 1821

Το 2021 είναι η πρώτη φορά που εορτάζεται χωρίς προβλήματα η επέτειος του Αγώνα. Οι επέτειοι των εορτασμών των 50, 100 και 150 χρόνων δεν ευτύχησαν να δώσουν ευκαιρίες για να σκύψουν οι ερευνητές και το ευρύ αναγνωστικό κοινό στις πηγές και να διαβάσουν τα απομνημονεύματα των αγωνιστών και των άλλων πηγών της εποχής. Το 1871 οι εορτασμοί είχαν ως κέντρο την υποδοχή του σκηνώματος του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε από την Οδησσό στην Αθήνα και μέσω αυτής να τονίσουν τη σύνδεση του έθνους με την Εκκλησία και την Ορθόδοξη πίστη. Το 1921 μαίνονταν οι μάχες στο μέτωπο της Μικράς Ασίας, επομένως η αντιβενιζελική κυβέρνηση του Δημητρίου Γούναρη επέλεξε να μην προβεί σε μεγαλόπρεπους εορτασμούς.

Τέλος, το 1971 η στρατιωτική Χούντα χρησιμοποίησε την ευκαιρία του εορτασμού των 150 ετών από την έναρξη της Επανάστασης για να προβάλει την ίδια ως απευθείας απόγονο και συνεχιστή των αγωνιστών του 1821, να διοργανώσει πολλές εορτές, με κορυφαία εκείνη στο Παναθηναϊκό στάδιο με τίτλο «Η πολεμική αρετή των Ελλήνων» και να επιβάλει έμμεσα την ιδεολογία της στους νέους, προσαρμόζοντας το νόημα του 1821 στα δικά της μέτρα. 

Ο Μακεδονικός Αγώνας αποτελεί την ένοπλη φάση του αγώνα μεταξύ των Ελλήνων και των Βουλγάρων για τον προσεταιρισμό του χριστιανικού πληθυσμού στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία. Αρχικά είχε τη μορφή του εκκλησιαστικού και του εκπαιδευτικού ανταγωνισμού, αλλά οι περισσότεροι χριστιανοί δεν εγκατέλειψαν το Πατριαρχείο για να προσέλθουν στην Εξαρχία και παρακολουθούσαν μαθήματα στα ελληνικά σχολεία. Στις αρχές του 20ού αιώνα άρχισαν να δραστηριοποιούνται οι βουλγαρικές ομάδες (κομιτατζήδες) της ΕΜΕΟ και του Ανώτατου Κομιτάτου της Σόφιας. Η ελληνική αντίδραση άρχισε με την αποστολή του Παύλου Μελά στη Μακεδονία και τη θυσία του για τον Αγώνα.

Στη συνέχεια έδρασαν δύο οργανώσεις, το Μακεδονικό Κομιτάτο του Καλαποθάκη και η οργάνωση του Ελληνικού Προξενείου Θεσσαλονίκης σε όλη τη Μακεδονία. Σώματα με ντόπιους Έλληνες Μακεδόνες, αλλά και με αντάρτες από την Κρήτη, τη Μάνη και άλλες περιοχές με αρχηγούς τους ντόπιους Κώττα, Πύρζα, Νταλίπη και τους προερχόμενους από άλλα μέρη Κατεχάκη, Τσόντο, Καραβίτη, Παπατζανετέα Γύπαρη αντιμετώπισαν τους κομιτατζήδες. Στον αγώνα συμμετείχαν πολλοί κληρικοί, όπως οι μητροπολίτες Καστοριάς Καραβαγγέλης και Δράμας Χρυσόστομος και πολλοί εκπαιδευτικοί, όπως η Αικατερίνη Χατζηγεωργίου. Ο απλός κόσμος της Μακεδονίας βοήθησε τα σώματα ως μέλη επιτροπών, ως σύνδεσμοι και ως πληροφοριοδότες. Ο ένοπλος Αγώνας τερματίστηκε τυπικά το 1908 με το Σύνταγμα που ακολούθησε το κίνημα των Νεότουρκων, αλλά η αντιπαράθεση Ελλήνων και Βουλγάρων συνεχίστηκε μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους.

Βαλκανικοί Πόλεμοι

Την άνοιξη του 1912 η Σερβία, η Βουλγαρία, η Ελλάδα και το Μαυροβούνιο σχημάτισαν μια συμμαχία, τον Βαλκανικό Σύνδεσμο και στις 25 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους με το παλιό ημερολόγιο κήρυξαν τον πόλεμο στην Οθωμανική αυτοκρατορία με σκοπό να επεκταθούν εδαφικά και να απελευθερώσουν τους αλύτρωτους αδελφούς τους. Ο ελληνικός στρατός κινήθηκε γρήγορα και νίκησε τον οθωμανικό στο Σαραντάπορο, στα Γιαννιτσά. Κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη, την Κατερίνη, τη Βέροια, την Έδεσσα, την Κοζάνη, τη φλώρινα,την Καστοριά και τα Ιωάννινα. Ο ελληνικός στόλος νίκησε τον οθωμανικό στις ναυμαχίες της Έλλης και της λήμνου και τον εμπόδισε να μεταφέρει ενισχύσεις στα μέτωπα του πολέμου. Μεγάλες επιτυχίες είχαν και ο βουλγαρικός στρατός που κατέλαβε την Αδριανούπολη, όλη τη δυτική Θράκη και την ανατολική Θράκη μέχρι την Τσατάλτζα. Ο σερβικός στρατός κατέλαβε την Πρίστινα, τα Σκόπια και το Μοναστήρι. Ο δεύτερος βαλκανικός πόλεμος ξέσπασε στις 16 Ιουνίου 1913 με την επίθεση της Βουλγαρίας εναντίον της Ελλάδος και της Σερβίας επειδή διαφωνούσε για τη διανομή των εδαφών. Ο ελληνικός στρατός κατενίκησε τον βουλγαρικό στις μάχες Κιλκίς-Λαχανά και Δοϊράνης, και εισήλθε στο βουλγαρικό έδαφος μέχρι την Κρέσνα και το Σιμιτλή. Ο σερβικός στρατός επίσης νίκησε τους Βούλγαρους στην Μπρεγκάλνιτσα και στο Καλιμάντσι. Ο ρουμανικός και ο οθωμανικός στρατός επίσης εισέβαλαν στη Βουλγαρία. Ο πόλεμος τελείωσε με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου. Η Ελλάδα προσάρτησε τη Μακεδονία μέχρι τον Νέστο ποταμό καιτο μεγαλύτερο μέρος της Ηπείρου και έναν χρόνο μετά με το πρωτόκολλο της φλωρεντίας θα της κατοχυρωθούν τα νησιά του βορείου Αιγαίου.