Η πρώτη εικόνα που μας έρχεται στο μυαλό όταν ακούμε για προϊστορικές τοιχογραφίες είναι οι εντυπωσιακές τοιχογραφίες του Σπηλαίου Λασκώ, ή τα προϊστορικά αποτυπώματα χεριών σε τοίχους σπηλαίων. Σήμερα όμως θα καταπιαστούμε με μία λίγο διαφορετική εκδοχή αυτών των ευρημάτων. Η ιστορία μας ξεκινά από μια σειρά ζωγραφιών που κυριολεκτικά μισοκαλύπτονται από κάθετες χαρακιές (γραμμές σπαγκέτι - “spaghetti lines” το παρατσούκλι τους).
Το πρώτο ερώτημα που γεννάται είναι αν αυτές αποτέλεσαν απλά βανδαλισμό των τοιχογραφιών στο πέρασμα των χιλιετιών. Ή αν αποτελούσαν κάποιου τύπου συμβολική αναπαράσταση, όπως θα μπορούσε να φανταστεί κανείς να “ξορκίζει κανείς ένα ελάφι” διαγράφοντάς το με γραμμές. Η προσοχή και η συνέπεια στη χάραξη αυτών των γραμμών φαινόταν να συντείνει στο δεύτερο, παρά σε βανδαλισμό…
Η σημερινή μας ιστορία έχει και άλλα δύο στοιχεία που συνθέτουν το μυστήριο. Το δεύτερο λοιπόν είναι η ύπαρξη μορφών που (χωρίς να τίθεται ζήτημα χώρου) είναι σχεδιασμένες η μία πάνω στην άλλη. Φανταστείτε έναν αίγαγρο που βόσκει, και πάνω της ζωγραφισμένη ένα δεύτερο που στρέφει αλλού το λαιμό του. Ή ένα μαμούθ με τρεις προβοσκίδες (σπήλαιο “Pair-non-pair”, Γαλλία). Προξενεί εντύπωση ο τρόπος και η σουρεαλιστική αποτύπωση τέτοιων μορφών στα βάθη σπηλαίων, όπου ήταν μεγάλος ο κόπος να πάει κανείς, να φωτίσει το χώρο με λάμπες από ζωικό λίπος και να ζωγραφίσει στο σκοτάδι.
Πράγμα που μας φέρνει στο τρίτο στοιχείο του μυστηρίου. Η τοποθέτηση τέτοιων ζωγραφιών σε βαθιά σπήλαια, μακριά από οποιονδήποτε φυσικό φωτισμό και πολύ μακριά από τις εισόδους τους όπου γινόταν οποιαδήποτε κατοίκηση, φαίνεται περίεργη. Είναι γενικά αποδεκτό πως η επιλογή του χώρου είχε τουλάχιστον κάποια τελετουργική σημασία, καθώς η κατάβαση έπρεπε να γίνει προσεκτικά, με κατάλληλο φωτισμό και έδινε μια βαθιά εντύπωση εμπειρίας μακριά από τον “έξω κόσμο”.
Αυτά τα στοιχεία όμως συναντήθηκαν μεταξύ τους κατά την επίσκεψη του Edward Wachtel σε σπήλαια της Γαλλίας το 1993 [α]. Μία σειρά συμπτώσεων τον έφερε στο σπήλαιο “La Mouthe” σε ένα σημείο χωρίς ηλεκτρικό φωτισμό και με έναν περίοικο που φώτιζε το δρόμο τους με μία λάμπα αερίου. Αυτή η σύμπτωση του επέτρεψε να δει τις τοιχογραφίες με ένα φωτισμό τελείως διαφορετικό από το σταθερό, λευκό, ηλεκτρικό φωτισμό των ανασκαφών: τις είδες υπό τον τρεμάμενο, ασαφή, σημειακό φωτισμό μιας λάμπας χειρός, πηγή πολύ κοντύτερα στις πηγές που φαίνεται πως χρησιμοποιούσαν οι αλλοτινοί καλλιτέχνες [β].
Υπό αυτό το φωτισμό, όπως γράφει, “όπως μετακινούσε το φως, είδα τα χρώματα του χαρακτικού να μεταβάλλονται. Όταν η λάμπα κινήθηκε προς τα αριστερά, τα μαύρα θάμπωσαν, τα καφέ κοκκίνισαν και τα κόκκινα έγιναν εντονότερα. Όταν το φως κινήθηκε προς τα δεξιά, το μοτίβο αντιστράφηκε [...] Επίσης, οι χαραγμένες γραμμές κάτω και γύρω από το χαρακτικό έγιναν κινούμενες. Ξαφνικά, το κεφάλι ενός πλάσματος φάνηκε ξεκάθαρα. Έμεινε για μια στιγμή και μετά θάμπωσε, καθώς ένα άλλο εμφανίστηκε. Οι “γραμμές σπαγγέτι” δεν ήταν πια ένα μπερδεμένο δισδιάστατο μοτίβο. Αντί αυτού, μετατράπηκαν σε ένα δάσος ή συστάδα θάμνων που έκρυβαν μέσα τους και επανεμφάνιζαν τα ζώα” [α].
Έχουμε δηλαδή τοιχογραφίες οι οποίες εκμεταλλεύονται την αδρή επιφάνεια του βράχου, τον αβέβαιο, μικρής έκτασης φωτισμό και τις ατέλειες της ανθρώπινης όρασης ώστε να εμφανίζουν και να εξαφανίζουν στοιχεία τους πάνω στην ίδια επιφάνεια. Μία αντιλόπη που αντικαθίσταται από ένα μαμούθ. Ένα μαμούθ που βόσκει, κουνώντας την προβοσκίδα του από στιγμιότυπο σε στιγμιότυπο. Θηράματα που κρύβονται σε θάμνους και καλύβες μπροστά σε χωράφια που θροΐζουν. Ένας δίσκος με ένα πληγωμένο ελάφι που φαίνεται τρέχει όταν γυρίζουμε το δίσκο αρκετά γρήγορα [γ]. Κατά κάποιον τρόπο, ιστορίες μύθου, εκπαίδευσης, μυστικισμού και ψυχαγωγίας.
Και αξίζει να θυμόμαστε από αυτή την περιήγηση πως κάθε εποχή παράγει τα δυνατά μυαλά της, και οι τέχνες και οι παραδόσεις που πηγάζουν από αυτά μπορεί να προκαλούν έξαψη και θαυμασμό ανείπωτους αιώνες αργότερα.
Εικόνα: Αίγαγρος που βόσκει και ελέγχει την περιοχή για πιθανούς θηρευτές, Pair-non-pair, Γαλλία [α] Wachtel, E. (1993). The First Picture Show: Cinematic Aspects of Cave Art. Leonardo 26(2), 135-140. https://www.muse.jhu.edu/article/606950.
[β] Medina-Alcaide, M. Á., Garate, D., Intxaurbe, I., Sanchidrián, J. L., Rivero, O., Ferrier, C., Mesa, M. D., Pereña, J., & Líbano, I. (2021). The conquest of the Dark Spaces: An experimental approach to lighting systems in paleolithic caves. PLOS ONE, 16(6). https://doi.org/10.1371/journal.pone.0250497
[γ] Azéma, M., & Rivère, F. (2012). Animation in palaeolithic art: A pre-echo of Cinema. Antiquity, 86(332), 316–324. https://doi.org/10.1017/s0003598x00062785
Έκτωρ-Ξαβιέ Δελαστίκ,
Εφαρμοσμένος Φυσικός, Υ.Δ. Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Πατρών
