Της Ιωάννας Βαρδαλαχάκη 
[email protected]

Έχοντας κλείσει επίσημα ένα χρόνο πανδημίας και διαθέτοντας πλέον μια γκάμα διαθέσιμων εμβολίων, όλοι μιλούν για την αρχή του τέλους, το περίφημο τούνελ στην αρχή του οποίου βρισκόμαστε με εισιτήριο την επιστήμη και απαραίτητη προϋπόθεση το «ρολάρισμα» των εμβολιασμών.  

Από την αρχή του νέου έτους, τα νέα στελέχη του ιού που «κινούνται» με ιδιαίτερα υψηλή μεταδοτικότητα στον πληθυσμό έχουν πυροδοτήσει νέες εξάρσεις μολύνσεων, οι οποίες σε συνδυασμό με την κόπωση των πολιτών, τον καιρό και τις βασικές εστίες μόλυνσης που εξακολουθούν να «παράγουν» κρούσματα, έχουν οδηγήσει τις κυβερνήσεις στην Ευρώπη- που βρίσκεται μπροστά στο τρίτο κύμα- στην επέκταση, ή και αυστηροποίηση, των περιορισμών, δημιουργώντας έτσι την αίσθηση ότι η πανδημία δεν τελειώνει ποτέ. 

Η ιστορία παρέχει ένα πλαίσιο στο οποίο θα μπορούσαμε να στηριχθούμε για να υποθέσουμε τον τρόπο με τον οποίο θα κλείσει τον κύκλο του το ξέσπασμα το νέου κορωνοϊού. Πώς τελειώνουν τελικά οι πανδημίες; Ή μήπως δεν τελειώνουν πραγματικά ποτέ; 

FINANCIAL TIMES

Στα μέσα του 17ου αιώνα, καθώς η Βρετανία έδινε τη μάχη της με κρούσματα ευλογιάς, πανώλης και τύφου, ο Τζον Γκράουντ ο οποίος θεωρείται ο πατέρας της επιδημιολογίας, ξεκίνησε πρώτος τη δειγματοληπτική έρευνα μελετώντας δεδομένα που συλλέχθηκαν από ιερείς της εποχής σε διάρκεια πάνω από τέσσερις δεκαετίες και αφορούσαν τα ποσοστά θανάτων των ασθενών.

Πολλοί επιστήμονες μάλιστα θέτουν αφετηρία της Στατιστικής το έτος 1663, με την έκδοση του βιβλίου Φυσικές και Πολιτικές παρατηρήσεις της Θνησιμότητας του Γκράουντ .

Αυτά τα δεδομένα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να αποδείξουν ότι οι επιδημίες δεν τελειώνουν όταν εξαφανίζεται η ασθένεια αλλά όταν οι θάνατοι πέφτουν σε επίπεδα που παρατηρούνται σε «κανονικές» περιόδους. 

Αυτό το μέτρο αργότερα έγινε ο γνωστό μας όρος «θνησιμότητα».  

«Το τέλος της πανδημίας δεν είναι το τέλος του ιού», έχει υποστηρίξει ο  επικεφαλής της ομάδας εμβολίων του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Άντριου Πόλαρντ ο οποίος ορίζει ως το τέλος της πανδημίας το χρόνο κατά τον οποίο ο κορωνοϊός θα σταματήσει να προκαλεί μη βιώσιμη επίδραση στα συστήματα υγείας. «Όταν μπορέσουμε να τον μετατρέψουμε σε κάτι πιο αθώο, τότε θα έχουμε το τέλος της πανδημίας», έχει πει.  

Το «ιστορικό μοτίβο» μας διδάσκει πως οι πανδημίες τελειώνουν, υποστηρίζουν οι Financial Times, αλλά το τέλος τους συνοδεύεται από ένα απρόβλεπτο, κοινωνικό και οικονομικό, «χάλι». Οι ασθένειες από την άλλη σπάνια εξαλείφονται γι αυτό και τα κρούσματα δεν τελειώνουν παντού και ταυτόχρονα. Κάποιες πάλι μπορεί και να εξαφανιστούν, αλλά και σε αυτή την περίπτωση το ιστορικό παράδειγμα φροντίζει να μας προειδοποιήσει για άλλους κινδύνους. 

Τι απεφάνθη η ιστορία; 

Ο ιός της γρίπης A, έχει διάφορα στελέχη σε κυκλοφορία σε όλο τον κόσμο και εμφανίστηκε για πρώτη φορά στους ανθρώπινους πληθυσμούς στα τέλη του 1500. Αποτελεί ένα κλασικό παράδειγμα μιας ασθένειας που «έπιασε» επιδημικές διαστάσεις προτού υποχωρήσει για να επανέλθει στη συνέχεια ξανά σε απρόβλεπτα κύματα. 

SHUTTERSTOCK

Μια ιδιαίτερα μολυσματική εκδοχή του ήταν η ισπανική γρίπη, από το 1918 έως το 1920. Οι ιστορικοί επιστήμονες συνεχίζουν να διαφωνούν για τον τρόπο με τον οποίο τελείωσε. Μερικοί υποστηρίζουν ότι μόλυνε αρκετό μέρος του πληθυσμού δημιουργώντας τελικά τη φυσική ανοσία. Άλλοι λένε ότι μεταλλάχθηκε παίρνοντας λιγότερο θανατηφόρο μορφή με την πάροδο του χρόνου. Σε κάθε περίπτωση, οι έντονες εκρήξεις του συνεχίστηκαν σε όλο τον κόσμο μέχρι και το 1922. 

Το πρώτο εμβόλιο έφτασε τη δεκαετία του 1940.  

Γενετικοί συγγενείς με την ισπανική γρίπη ήταν υπεύθυνοι για το ξέσπασμα της ασιατικής γρίπης το 1957 και την πανδημία της γρίπης του Χονγκ Κονγκ το 1968. Συνεχίζουν επίσης να αναζωπυρώνονται κάθε χρόνο, έναν ολόκληρο αιώνα αργότερα. 

«Αν μπορέσουμε να φτάσουμε σε ένα σημείο όπως με τη γρίπη όπου οι περισσότεροι άνθρωποι είναι εντάξει, και έχουμε μια εποχή κορωνοϊού κάθε χρόνο, τότε μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε», σχολίασε ο Πόλαρντ που θεωρεί πως αν υποβαθμιστεί ο κορωνοϊός στο επίπεδο της γρίπης θα μπορέσουμε να διαχειριστούμε τον ιό. 

Και μετά... ενδημικός

Όπως συνέβη με τη γρίπη, ο Covid-19 πιθανότατα δεν θα εξαφανιστεί ποτέ. Αντ 'αυτού, με την πάροδο του χρόνου είναι πιθανό να μειωθεί σημαντικά ο αντιληπτός κίνδυνος που ενέχει ο ιός. 

Οι πανδημίες τελειώνουν όταν «αλλάζουν από κάτι που εμείς ως κοινωνία θεωρούμε απαράδεκτο, σε πράγματα που μπορεί ναι μεν μπορεί να είναι θανατηφόρα, αλλά μόνο στο παρασκήνιο», δήλωσε η Έρικα Τσάρτερς, αναπληρώτρια καθηγήτρια της ιστορίας της ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.  

FINANCIAL TIMES

Οι επιστήμονες ορίζουν αυτή τη στιγμή όταν μια ασθένεια που κάποτε ήταν πανδημία ή επιδημία γίνει ενδημική. Ή αλλιώς πρόκειται για το σημείο κατά το οποίο «ο επείγων χαρακτήρας της εκδήλωσης της νόσου έχει μειωθεί επαρκώς, έτσι ώστε η προσοχή του κοινού να κατευθύνεται προς τις ηθικές και κοινωνικές κρίσεις που έχει προκαλέσει ή εκθέσει η ασθένεια», όπως εξηγούν σε πρόσφατη μελέτη, η Τσάρτες και η ανεξάρτητη μελετητής Κριστίν Χάιτμαν. 

Τι εννοούν ηθικές και κοινωνικές κρίσεις;  Τα 168 εκατ. παιδιά σε όλο τον κόσμο που, σύμφωνα με την Unisef,  έχουν χάσει σχεδόν ένα ολόκληρο εκπαιδευτικό έτος. Ή οι 114 εκατ. θέσεις εργασίας που χάθηκαν το 2020, σύμφωνα με τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας (ILO).  

Σε ορισμένες χώρες, επισημαίνουν οι FT, τέτοιου είδους προβλήματα έχουν ήδη αρχίσει να κυριαρχούν στο δημόσιο λόγο και ενδέχεται να γίνουν η μεγαλύτερη ανησυχία του κοινού προτού ένα κυβερνητικό ή διεθνές όργανο, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, διακηρύξει επίσημα το «τέλος» της πανδημίας. 

Η εξαίρεση της ευλογιάς 

Η ευλογιά είναι από τις πανδημίες που έχουν εξαφανιστεί εντελώς. Αλλά η εξαίρεσή της, που επισημαίνεται συχνά από επιδημιολόγους, συνιστά επίσης μια προειδοποίηση. 

Η εκστρατεία για την εξάλειψη της ασθένειας, η οποία μάστιζε την ανθρωπότητα για χιλιετίες και βρέθηκε ακόμη και στα μουμιοποιημένα πτώματα των Φαραώ της Αιγύπτου, ξεκίνησε το 1966 και τελείωσε στη Σομαλία το 1979. 

«Αυτό που μας διδάσκει η ευλογιά είναι ότι μόνο ένα εμβόλιο δεν εξαλείφει μια ασθένεια», προειδοποίησε ο Αλεξάντρ Γουάιτ, επίκουρος καθηγητής Ιστορίας της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Τζον Χόπκινς. 

SHUTTERSTOCK

Το εμβόλιο για την ευλογιά αναπτύχθηκε για πρώτη φορά στη Βρετανία τον 18ο αιώνα, αλλά οι γιατροί της Δύσης δεν ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα να στείλουν τις δόσεις στις απομακρυσμένες γωνιές του πλανήτη μέχρι που η αύξηση των ταξιδιών απείλησε να επαναφέρει την ασθένεια. 

Η ευλογιά σκότωσε 500 εκατ. ανθρώπους μόνο τον 20ο αιώνα. Το πρόγραμμα εμβολιασμού τελικά πέτυχε, αλλά αυτή η επιτυχία έκρυβε μια άσχημη πλευρά όταν η εκστρατεία έγινε εξαναγκαστική και βίαιη στις τελευταίες ημέρες της. 

Περιγράφοντας την εμπειρία του από το Μπαγκλαντές όπου είχε αποσταλεί το 1973 ο Στάνλεϊ Μιούσικ, ανώτερος επιδημιολόγος του ΠΟΥ, ανέφερε πως αρκετοί πολίτες αρνούνταν να εμβολιαστούν. Ανέφερε χαρακτηριστικά πως γυναίκες και παιδιά κρύβονταν κάτω από κρεβάτια, πίσω από πόρτες και σε τουαλέτες για να μην εμβολιαστούν και μέλη της αποστολή τους τράβαγαν έξω.  «Όταν κλείδωναν τις πόρτες τους, τις σπάγαμε πόρτες και τους εμβολιάζαμε», είπε.  

Τελειώνει για όλους; 

Η ιστορία δείχνει επίσης ότι οι πανδημίες δεν τελειώνουν ταυτόχρονα για όλους. Η πολιομυελίτιδα αποτελεί παρελθόν για την Ευρώπη, την Αμερική και την Αυστραλία, αλλά παραμένει μια επίμονη απειλή για μικρά μέρη της Αφρικής και της Νότιας Ασίας.  

«Ένας τρόπος με τον οποίο μπορεί να σταματήσει μια πανδημία είναι ότι μπορεί να γίνει το πρόβλημα κάποιου άλλου», υποστήριξε η Ντόρα Βάργκα, λέκτορας ιατρικών ανθρωπιστικών επιστημών στο πανεπιστήμιο του Έξετερ. 

EPA/JAGADEESH NV

Η πρώτη μεγάλη επιδημία πολιομυελίτιδας καταγράφηκε το 1894 στις ΗΠΑ και έφτασε στο αποκορύφωμά της το 1952, όταν σχεδόν 60.000 παιδιά μολύνθηκαν, χιλιάδες έμειναν ανάπηρα και 3.000 πέθαναν. 

Οι Αμερικανοί ιολόγοι δρ Τόμας Φράνσις και ο δρ Τζόνας Σαλκ, ο δημιουργός του εμβολίου της γρίπης, ανέπτυξαν ένα εμβόλιο για την πολιομυελίτιδα το 1955 και μέχρι το 1979 είχε εξαλειφθεί πλήρως στις ΗΠΑ. 

Η διάθεση των εμβολίων κατά της πολιομυελίτιδας στη δεκαετία του 1960 και του 1970 ήταν παρόμοια στην Ευρώπη και τη Σοβιετική Ένωση, αλλά οι εκστρατείες στον νότο ήταν πολύ λιγότερο αποτελεσματικές. Η Αφρική κηρύχθηκε τελικά απαλλαγμένη από την πολιομυελίτιδα τον Αύγουστο. Μόνο το Νότιο Σουδάν ανέφερε το Νοέμβριο νέες περιπτώσεις πολιομυελίτιδας που προήλθαν από το εμβόλιο - μια σπάνια μορφή της ασθένειας που εμφανίζεται όταν μεταλλάσσεται ο εξασθενημένος ιός στο εμβόλιο. 

Κοινωνικές μεταρρυθμίσεις στον ορίζοντα; 

Όπως τα εμβόλια δεν αποτελούν τη μόνη λύση, δεν πρέπει να αποτελούν και τη μόνη κληρονομιά, υποστήριξε τέλος από την πλευρά του στο βιβλίο του «Plagues and the Paradox of Progress» ο Τόμας Μπολίκι, ανώτερος συνεργάτης του Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων της Ουάσιγκτον. 

Πανδημίες όπως η χολέρα και ο κίτρινος πυρετός που έπλητταν πόλεις στις ΗΠΑ κάθε 10 ή 15 χρόνια εξαφανίστηκαν αργά, είπε ο Μπολίκι, όχι λόγω εμβολιασμού, αλλά μέσω επενδύσεων στις υποδομές και την υγεία. 

Όταν ξέσπασε η πανδημία του Covid-19, μερικές χώρες υπέφεραν άσχημα κατά τους πρώτους μήνες εν μέρει επειδή τα συστήματα δημόσιας υγείας τους ήταν πιεσμένα. Ο ΠΟΥ από την άλλη βρισκόταν επίσης σε δύσκολη θέση, γιατί εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από φιλανθρωπικούς οργανισμούς και τον ιδιωτικό τομέα για να καλύψει ένα έλλειμμα χρηματοδότησης που θα έπρεπε να καλύπτεται από τα κράτη μέλη. 

Οι πανδημίες καταφέρνουν να εκθέτουν τα κενά των επενδύσεων σε υποδομές υγείας απαιτώντας από τις κυβερνήσεις να κάνουν σαρωτικές αλλαγές ώστε να διασφαλίσουν ότι δεν θα επιστρέψουν εκεί από όπου ξεκίνησαν όλα, δήλωσε ο Μπολίκι. 

«Το ερώτημα είναι, θα δούμε τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που έφεραν το τέλος των προηγούμενων πανδημιών;», αναρωτιέται.