Η συνεργατική ανασκαφική έρευνα του Τομέα Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού πραγματοποιήθηκε φέτος και πάλι στη βραχονησίδα Βρυοκαστράκι, απέναντι από το Βρυόκαστρο, δηλαδή την αρχαία πόλη της Κύθνου, από τις 29 Ιουνίου έως τις 31 Ιουλίου.
Η θέση κατοικήθηκε από τον 12ο αιώνα π.Χ. έως τον 7ο αιώνα μ.Χ., ενώ υπάρχουν πλέον σαφείς ενδείξεις και για την παρουσία κυκλαδικής εγκατάστασης της 3ης χιλιετίας π.Χ.. Οι εργασίες επικεντρώθηκαν στους τρεις τομείς που ερευνώνται από το 2018: το μνημειώδες ιερό των γεωμετρικών-κλασικών χρόνων, το επίμηκες Κτήριο 2 της Ύστερης Αρχαιότητας και την τρίκλιτη πρωτοβυζαντινή βασιλική. Τα αποτελέσματα υπήρξαν και φέτος ιδιαίτερα σημαντικά.
Χώρος Β. Η στιγμή της εύρεσης της επιγραφής που αναφέρεται στον πειρατή Γλαυκέτη
Ευρήματα παραπέμπουν σε γυναικεία θεότητα Στο αρχαίο ιερό που εντοπίστηκε το 2019, οι έρευνες περιορίστηκαν στην ανασκαφή αδιατάρακτων στρωμάτων με σκοπό αφενός τη χρονολόγηση της κατασκευής του μνημειώδους αναλήμματος και αφετέρου την καλύτερη κατανόηση της φύσης της λατρείας.
Όπως και πέρυσι συλλέχθηκε εξαιρετικής ποιότητας κεραμική των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων. Τα σχήματα είναι κυρίως μικρά κλειστά, όπως υδρίες, οινοχόες και πρόχοι, ενώ δεν λείπουν τα μικρογραφικά. Στα ευρήματα συγκαταλέγονται λίγα πήλινα ειδώλια, κυρίως γυναικείων μορφών και ορισμένα χάλκινα αναθήματα, όπως μικρογραφικές πόρπες και άλλα κοσμήματα.
Κνήμη ανδρικού αγάλματος ενσωματωμένη σε τοίχο του Χώρου Γ του Κτηρίου 2
Τα ευρήματα αυτά παραπέμπουν μάλλον σε κάποια γυναικεία θεότητα. Επιπλέον, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το ανάλημμα κτίστηκε κατά τους κλασικούς χρόνους προκειμένου να δημιουργηθεί άνδηρο για την κατασκευή ναού, από τον οποίο σώζονται μόνον κάποια λαξεύματα στο ριζιμιό βράχο καθώς στην περιοχή αναπτύχθηκε ο οικισμός των παλαιοχριστιανικών χρόνων (στην τελευταία φάση χρήσης του χώρου ανήκει ακέραιος βορειοαφρικανικός λύχνος του β΄ μισού του 6ουαιώνα). Στα ανατολικά υπήρχε μνημειώδης βωμός λαξευμένος στον φυσικό βράχο, σήμερα πολύ διαβρωμένος.
Αποκάλυψη τιμητικής επιγραφής στο στρώμα καταστροφής του Χώρου ΙΓ του Κτηρίου 2
Κτηριακό συγκρότημα Στον δεύτερο τομέα ολοκληρώθηκε η αποκάλυψη σε έκταση του κτηριακού συγκροτήματος 2 πρωτοβυζαντινών χρόνων. Συγκροτείται από έναν οχυρωματικού χαρακτήρα γραμμικό περίβολο, συνολικού μήκους 76 μέτρων.
Μαρμάρινο βάθρο αγάλματος εντοιχισμένο στο οχυρωματικό τείχος των παλαιοχριστιανικών χρόνων (εδώ κατά τις εργασίες στερέωσης του μνημείου από τον συντηρητή Λευτέρη Κοσμίδη)
Το τείχος, μέσου πλάτους 1,20-1,50 μέτρων, φράσσει τη μοναδική πρόσβαση στη νησίδα προς τη μεριά του αρχαίου λιμανιού. Στην εσωτερική του πλευρά αναπτύσσονται 15 ορθογώνια δωμάτια σε παράταξη και με είσοδο το καθένα προς το εσωτερικό της βραχονησίδας. Η αρχική φάση της οχύρωσης και των χώρων φαίνεται ότι χρονολογείται στην Αρχαϊκή τουλάχιστον περίοδο, αλλά η έρευνα σε βάθος για την αποσαφήνιση των φάσεων του οικοδομικού συγκροτήματος δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί φέτος. Στο μέσον περίπου του μήκους του συγκροτήματος (Χώρος Η) αποκαλύφθηκε πύλη εισόδου, προσβάσιμη μέσω ενός προτειχίσματος. Εσωτερικά, δίπλα στην είσοδο, διαμορφώνεται μικρό δωμάτιο με αποθηκευτικό πίθο κατά χώραν και δίπλα του χώρος προπαρασκευής φαγητού. Εκεί κοντά, εντός της τειχισμένης περιοχής, αποκαλύφθηκε απιόσχημη δεξαμενή/κινστέρνα, παρόμοια με αυτές του Βρυοκάστρου, μπαζωμένη ως ένα ύψος.
Αεροφωτογραφία της τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής
Το βορειότερο δωμάτιο του συγκροτήματος (Χώρος Β), κτισμένο πάνω από τον γκρεμό, λόγω της ισχυρής κατασκευής του πρέπει να είχε πρωτίστως οχυρωματικό χαρακτήρα. Ανάμεσα στους πεσμένους λίθους της ανωδομής του δωματίου αυτού βρέθηκε μία ενδιαφέρουσα τιμητική επιγραφή που αφορά κάποιον Κλεαίνετο από την Αιτωλία και σχετίζεται με ένα γνωστό περιστατικό το οποίο μαρτυρείται από επιγραφές που βρέθηκαν παλαιότερα στην Αθήνα (IG II² 682 και 549), οι οποίες αναφέρονται στον πειρατή Γλαυκέτη που είχε καταλάβει την Κύθνο στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα.
Μαρμάρινο τραπεζοφόρο σε δύο θραύσματα με απόληξη λεοντοπόδαρου, σε δεύτερη χρήση στο βόρειο κλίτος της εκκλησίας
Η επιγραφή επιβεβαιώνει παλαιότερη υπόθεση ότι ο Γλαυκέτης είχε τη στήριξη των Μακεδόνων και εκδιώχθηκε τελικώς από τους Αθηναίους. Σε τοίχο του διπλανού δωματίου Γ, βρέθηκε εντοιχισμένη μία κνήμη μαρμάρινου ανδρικού αγάλματος. Ζεύγος από παρόμοιες κνήμες άλλου μαρμάρινου ανδρικού αγάλματος, καθώς και δύο ενεπίγραφοι λίθοι, βρέθηκαν στο γκρέμισμα ενός άλλου δωματίου (του ΙΓ), προφανώς όλα σε δεύτερη χρήση. Οι επιγραφές είναι πολύ σημαντικές. Η μία, σε δωρική διάλεκτο, είναι ψήφισμα του Δήμου Κυθνίων που ορίζει κάποιους οικοδομικούς περιορισμούς καθώς και το πρόστιμο που θα εισπράξουν οι θεωροί στην περίπτωση παράβασης. Η άλλη μακροσκελής επιγραφή είναι τιμητική και αναφέρεται στις σημαντικές τιμές που αποδίδουν ο Δήμος και η Βουλή των Κυθνίων σε κάποιο πρόσωπο, του οποίου το όνομα δυστυχώς δεν σώζεται.
Κεραμική των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων από το ιερό
Είναι ενδιαφέρον ότι σε δεύτερη χρήση στην οχύρωση του πρωτοβυζαντινού συγκροτήματος (στο ύψος του Δωματίου Δ) αποκαλύφθηκε μαρμάρινο βάθρο αγάλματος που στην πρόσθια όψη του σώζει κοιλότητες σε κυκλική διάταξη, προφανώς για τη στερέωση δύο επίθετων στεφανιών. Τρίκλιτη βασιλική
Τέλος, η ανασκαφή εξωτερικά και περιμετρικά της τρίκλιτης πρωτοβυζαντινής βασιλικής αποσκοπούσε στην περαιτέρω ανάδειξη του μνημείου, καθώς και στη διερεύνηση παρουσίας τυχόν προσκτισμάτων. Διαγράφηκαν τα όρια της αψίδας και εξωτερικά, στο σημείο συμβολής του βορείου κλίτους με την αψίδα του ιερού, αποκαλύφθηκε όρθια τοποθετημένος μαρμάρινος σφόνδυλος κίονα ιωνικού ρυθμού. Τοίχος εφάπτεται σε ορθή γωνία στη δυτική πλευρά του νάρθηκα.
Αεροφωτογραφία της βραχονησίδας «Βρυοκαστράκι» (φωτ. Κώστας Ξενικάκης)
Περισσότεροι τοίχοι φάνηκαν στη νότια πλευρά της εκκλησίας: ένα στενό πέρασμα βαίνει παράλληλα με τον νότιο τοίχο της και οδηγεί στη νότια είσοδο του νάρθηκα, αλλά και σε έναν μικρό πεταλόσχημο χώρο αμέσως δυτικότερα.
Ακόμα δυτικότερα τοίχοι εμφανίστηκαν εξωτερικά της νοτιοδυτικής γωνίας του νάρθηκα. Στο κτήριο είχαν χρησιμοποιηθεί ως spolia μαρμάρινα μέλη. Για λόγους ασφαλείας ορισμένα από αυτά, όπως τα θραύσματα τραπεζοφόρου με απόληξη λεοντοπόδαρου, αποτοιχίστηκαν και μεταφέρθηκαν στην αρχαιολογική συλλογή της Χώρας.
Αεροφωτογραφία της περιοχής του αρχαίου ιερού (φωτ. Κώστας Ξενικάκης)
Το ανασκαφικό πρόγραμμα διενεργείται υπό τη διεύθυνση του Καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας Αλεξάνδρου Μαζαράκη Αινιάνος και του Εφόρου Αρχαιοτήτων Κυκλάδων δρος Δημήτρη Αθανασούλη. Στις έρευνες συμμετείχε μικρός, λόγω των περιστάσεων, αριθμός μεταπτυχιακών φοιτητών και αποφοίτων αρχαιολογίας από τα Πανεπιστήμια Θεσσαλίας, ΕΚΠΑ, ΑΠΘ, Ιωαννίνων και Paris 4.
Κνήμη ανδρικού αγάλματος στο στρώμα καταστροφής του Χώρου ΙΓ του Κτηρίου 2
Οι έρευνες στηρίχθηκαν οικονομικά και φέτος από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, τη ΓΓ Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής και κυρίως από τον γενναιόδωρο χορηγό Θανάση Μαρτίνο. Ο Δήμος Κύθνου παραχώρησε και φέτος το Δημοτικό Σχολείο της Χώρας για τις ανάγκες του προγράμματος. Ο Καπετάνιος του «Mαρμάρι Express» διέθεσε δωρεάν ακτοπλοϊκά εισιτήρια στα μέλη της ερευνητικής ομάδας. [email protected]
