Η Απόφαση: Μεταφυσική Εικασία ή Παρατηρήσιμη Πραγματικότητα;
Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός
Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών
Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων
Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
Εισαγωγή
Ο καθένας από εμάς εκτιμά ότι είναι, κάποια στιγμή στη ζωή του, ένας λήπτης αποφάσεων. Περιμένουμε από τους πολιτικούς να επιλύσουν ορισμένα από τα προβλήματά μας λαμβάνοντας αποφάσεις. Ως πολίτες, πιστεύουμε ότι η τύχη και η χώρα μας εξαρτώνται από τη συμμετοχή μας σε εκλογικές διαβουλεύσεις και στη συλλογική ζωή. Εν ολίγοις, φαίνεται περιττό να αναρωτιόμαστε για την ύπαρξη της εξουσίας να αποφασίζουμε.
Επιπλέον, στις βιομηχανικές κοινωνίες μας, πολλές από τις οποίες είναι τεχνολογικές και επιστημονικές, αποδίδουμε ιδιαίτερη σημασία στην προετοιμασία των αποφάσεων.
Μετρώντας το χρονικό διάστημα που είναι απαραίτητο μεταξύ της ιδέας ενός έργου και της υλοποίησής του, αισθανόμαστε την ανάγκη προετοιμασίας, διαβούλευσης και μελέτης σε θέματα λήψης αποφάσεων.
Ακόμη περισσότερο, όταν είναι δυνατόν, προσπαθούμε να αναπτύξουμε προγράμματα και μοντέλα για να βάλουμε όσο το δυνατόν περισσότερο ορθολογισμό στις επιλογές μας.
Αυτή η διαδικασία είναι πολύ χρήσιμη όταν ο σχεδιασμός, η συμπεριφορά και οι συνέπειες της δράσης είναι συλλογικές. Οι κοινωνικές επιστήμες έχουν ως προνομιακό αντικείμενο την περιγραφή και την ανάλυση των ανθρώπινων αποφάσεων, την ωρίμανσή τους, τις μορφές τους, τα αποτελέσματά τους.
Έτσι η ύπαρξη αποφάσεων, η πραγματικότητά τους, η δυνατότητα υποβολής τους σε επιστημονική έρευνα φαίνεται αδιαμφισβήτηση για το συγγραφέα. Είμαστε πρόθυμοι να παραδεχτούμε ότι αυτή η εξουσία λήψης αποφάσεων έχει όρια, δίνουμε τη συγκατάθεσή μας πιο εύκολα για να αμφισβητήσουμε την ύπαρξη της.
Ο συγγραφέας προτίθεται να δείξει στη συνέχεια ότι οι αποφάσεις παρατηρούνται λιγότερο από ότι υποστηρίζεται. Επιπλέον, είναι ακριβώς το γεγονός ότι θέτουν την ύπαρξή τους, ως πράξη πίστης στην ανθρώπινη ελευθερία, που καθιστά δυνατή την παρατήρηση και την κατανόηση των ανθρώπινων πράξεων.
Η απόφαση: το αξίωμα της ύπαρξης
Για να υπάρχουν αποφάσεις σημαίνει ότι οι άνθρωποι πραγματοποιούν σχέδια, ότι μπορούν σε κάποιο βαθμό να προβλέψουν το μέλλον και ότι είναι σε θέση να επιτύχουν τους στόχους που θέτουν για τον εαυτό τους. Σύμφωνα με αυτή την υπόθεση, όχι μόνο προβλέπουν το μέλλον αλλά μπορούν να το προετοιμάσουν και να το οικοδομήσουν.
Είναι δυνατόν να αναφερθεί ότι αυτή η εικασία είναι μεταφυσική, στο βαθμό που βρίσκεται στη ρίζα ενός οράματος του κόσμου, μιας ηθικής, και ακόμη της πολιτικής. Σε διάφορες μορφές, από την Αρχαιότητα, αλλά ειδικά μετά την Αναγένηση, αυτό το αξίωμα της ανθρώπινης απόφασης είναι στο επίκεντρο της δυτικής σκέψης, είτε στη Μεταρρύθμιση, στον Descartes, στον καπιταλισμό ή στο μαρξισμό. Δεν υπάρχει πολιτικός επιστήμονας, τεχνολόγος ή άλλος επιστήμονας που δεν θεωρεί την απόφαση ως κεντρική έννοια. Ο λόγος είναι σαφής: η απόφαση δεν είναι τίποτα άλλο, από την ελευθερία που τίθεται σε λειτουργία, η οποία διασφαλίζει τους στόχους της, τα μέσα της, τις αξίες της και τα πρότυπά της. Το να ισχυριστούμε ότι η ελευθερία είναι μια δύναμη, ότι τα έργα και τα αντικείμενά της διαμορφώνονται στην ιστορία, ότι βρίσκει στον κόσμο και τους ανθρώπους τα μέσα των φιλοδοξιών και των απαιτήσεών της, είναι να κάνουμε μια πράξη πίστης στον άνθρωπο και επίσης στο σύμπαν, είναι να πούμε ότι οι άνθρωποι, ως «αποφασίζοντες», κάνουν την ιστορία τους και μπορούν να μεταμορφώσουν τον κόσμο.
Ο Kant εξήγησε πολύ καλά γιατί η ελευθερία – η οποία θεμελιώνει τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων – είναι ένα αξίωμα πρακτικού λόγου και όχι μια εμπειρική πραγματικότητα την οποία μπορεί κάποιος να παρατηρήσει εύκολα. Παρατηρούμε μόνο φαινόμενα, δηλαδή την αυτοκρατορία της αναγκαιότητας ή του φυσικού νόμου.
Επομένως, η ελευθερία, ακόμα και αν είναι πραγματική, δεν μπορεί να γίνει παρατηρήσιμη, αλλά μόνο υποτιθέμενη.
Αυτό το αξίωμα της ανθρώπινης ελευθερίας και συνεπώς της ύπαρξης αποφάσεων είναι μια δημιουργική υπόθεση, στην πραγματικότητα, το γεγονός ότι οι άνθρωποι αποφασίζουν είναι πράξη πίστης στον άνθρωπο, φυσικά, αλλά είναι εξίσου μια υπόθεση κοσμολογική.
Για να είναι αποτελεσματική η ανθρώπινη δράση, πρέπει το σύμπαν, με τις κανονικότητές του, την τάξη του, τις δυνάμεις του, να μην είναι ξένο προς εμάς. Διαφορετικά, δεν θα υπήρχε ούτε δράση, ούτε μεταμόρφωση του κόσμου από τον άνθρωπο, ούτε εξανθρωπισμός της φύσης.
Συνολικά, το να επιβεβαιώσουμε ότι υπάρχουν αποφάσεις είναι, υπό την ισχυρή έννοια του όρου, μια μεταφυσική εικασία, δηλαδή μια αρχή εξήγησης των ανθρώπινων ενεργειών, ταυτόχρονα με μια πράξη πίστης στην ελευθερία.
Πράγματι, το σύμβολο ή ο δείκτης, ειδεμή η ουσία της ελευθερίας, ως δύναμη λήψης αποφάσεων, είναι η ρήξη: μπορούμε να προετοιμάσουμε αποφάσεις, μπορούμε να υπολογίσουμε τις συνέπειες μιας τέτοιας πράξης ή τέτοιου είδους ενδεχόμενου, αλλά η ίδια η πράξη της ελευθερίας, η απόφαση, έχει κάτι το καθαρό, το παράξενο, μια καινοτομία που δεν υποψιαζόμασταν τη στιγμή της προετοιμασίας.
Αυτό συμβαίνει, όχι μόνο επειδή τα έργα μας, ανεξάρτητα από το πόσο καλά έχουν συλληφθεί, δεν πραγματοποιούνται ποτέ ακριβώς, αλλά πάνω από όλα γιατί, σε όλες τις περιπτώσεις, υπάρχει ρήξη, άλμα, ριζική ασυνέχεια μεταξύ του τί σχεδιάζεται και προετοιμάζεται και τι επιτυγχάνεται.
Οι άνθρωποι ενεργούν σε επισφαλή κατάσταση και στη σκιά του θανάτου. Αυτή η ευθραυστότητα βρίσκεται στο επίκεντρο της δράσης τους. Το μεγαλείο τους είναι να τολμήσουν, στην αδυναμία τους, να μετρηθούν έναντι δυνάμεων και κινδύνων που υπερβαίνουν τις δυνάμεις τους.
Οι Έλληνες και ιδίως ο Αισχύλος, προκάλεσαν αξιοθαύμαστα αυτή την τραγική συνιστώσα της ανθρώπινης απόφασης. Για να τεκμηριωθεί η ύπαρξη της απόφασης, να επιβεβαιωθεί ότι οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι, ατομικά και όταν συνεργάζονται, αυτό είναι ένα αξίωμα του οποίου οι συνέπειες είναι ανυπολόγιστες. Αυτό το αξίωμα έχει επίσης συνέπειες για τις μορφές που μπορούν να πάρουν οι επιστήμες υποστήριξης των αποφάσεων.
Πράγματι, εάν οποιαδήποτε απόφαση, εισάγοντας μια ρήξη κατά τη διάρκεια του χρόνου, δημιουργεί ένα δυναμικό σχήμα που συνδέει το μέλλον με το παρόν, τότε οποιαδήποτε απόφαση, κατά την προετοιμασία της, περιλαμβάνει την κατασκευή μοντέλων. Αυτό συμβαίνει όχι για τυχαίους λόγους, αλλά λόγω της ίδιας της φύσης του ανθρώπινου χρόνου.
Την ίδια στιγμή, εάν η ιστορία είναι, εν μέρει τουλάχιστον, το έργο των αποφασιζόντων, δεν μπορεί να είναι μοιραία, είναι μια συνεχής δημιουργία. Κάθε απόφαση, υπό το φόβο να μην είναι μια ψευδαίσθηση, πρέπει να αλλάξει τους ανθρώπους ή τα πράγματα. Είναι επομένως απαραίτητο να εξετάσουμε ποιά είναι τα όρια της εξουσίας μας να αποφασίζουμε.
Τα όρια εξουσίας της απόφασης.
Αποφασίζω είναι λοιπόν να παλεύεις πιο δυνατά από τον εαυτό σου.
Οριακά, υπάρχει πάντα μια πορεία γεγονότων και της ιστορίας, είτε στη ζωή των ατόμων είτε σε αυτή των κοινοτήτων, η οποία ξεπερνά τις αποφάσεις και στην οποία αρκούν οι παρορμήσεις. Ένα πλήθος δεν αποφσίζει αλλά ενεργεί. Μπορεί να μας κυβερνούν δυνάμεις τις οποίες δεν αναγνωρίζουμε και που μας φαίνονται ακόμη και ξένες.
Πολλές παρορμήσεις που μας διασχίζουν ή ενεργούν μέσα μας παραμένουν αναίσθητες και έτσι δεν οδηξγούν σε καμία απόφαση. Έτσι, είτε στην ατομική ύπαρξη είτε στη συλλογική ζωή, πραγματοποιούνται πολλές αλλαγές οι οποίες με την πρώτη ματιά τουλάχιστον, δεν μπορούν να θεωρηθούν ως «αποφάσεις». Είναι επομένως απαραίτητο να προσδιορίσουμε τη φύση μας και ειδικά τα όρια της εξουσίας μας να αποφασίζουμε.
Η έννοια του ορίου έχει δύο παραδοχές:
μια εμπειρική, η οποία ορίζει τα πραγματικά όρια μιας κατάστασης ή ενός τομέα,.
Η άλλη, απόλυτη ή υπερφυσική, η οποία υποδεικνύει όρια τα οποία για θεμελιώδεις λόγους, δεν μπορούν να ξεπεραστούν. Η ερώτηση που τίθεται, για την απόφαση, είναι η ακόλουθη: υπάρχουν, τόσο στη φύση όσο και στην άσκηση της εξουσίας της λήψης αποφάσεων, όρια που της καθορίζονται, όχι από την προσωπικότητα ή την εμπειρική κατάσταση ένός τέτοιου αποφασίζοντα, αλλά από την ίδια την ουσία αυτού που αποκαλούμε απόφαση;
Εάν υπάρχει ένα τέτοιο όριο, θα μπορούσε να βρίσκεται είτε στη σχέση του υποκειμένου με τον εαυτό του, είτε στη σχέση του με τον έξω κόσμο, είτε εντός όσο και εκτός αυτού. Εν ολίγοις, η έννοια του ορίου που ξεχωρίζει αυτό που μπορεί να αποφασιστεί από αυτό που δεν μπορεί, πρέπει να αναζητηθεί σε δύο πιθανά σημεία εφαρμογής: στις σχέσεις του λήπτη αποφάσεων με τον κόσμο και μέσα στον εαυτό του.
Αυτό είναι το πρώτο όριο που αντιμετωπίζει η εξουσία μας να αποφασίζουμε: αγγίζει την αβεβαιότητα ως προς τη σχέση μεταξύ λέξεων και πραγμάτων, μεταξύ μοντέλων και πραγματικότητας. Προκειμένου να δράσουμε, πρέπει να προσφύγουμε στη γλώσσα και στα μοντέλα και κάνοντας αυτό, εγκλωβιζόμαστε να λειτουργούμε σε μια αναπόφευκτη αβεβαιότητα, η οποία επιπλέον επηρεάζει την πρόβλεψη του μέλλοντος ή την αποτελεσματικότητα της δράσης, λιγότερο από τη γνώση του πως θα επιτευχθεί αυτό το μέλλον.
Η απόφαση είναι μια επισφαλής και ουσιώδης πράξη, η οποία προσδιορίζει ταυτόχρονα τί είμαστε και τί κάνουμε: τείνει να κάνει αποτελεσματικούς τους στόχους μας, τα έργα μας και τις επιθυμίες μας. Κάνοντας αυτό, κάθε απόφαση περιγράφει γύρω μας μεταξύ αυτού που είναι πιθανόν να αποφασισθεί και την αυτοκρατορία του αναποφάσιστου που μας περιβάλλει και μας διασχίζει.
Το παράδοξο του αποφασίζοντα.
Η δύναμη μας να αποφασίσουμε περιορίζεται, όπως ανέφερε ο συγγραφέας τόσο στο εξωτερικό όσο στο εσωτερικό του εαυτού μας. Ταυτόχρονα, η απόφαση χαρακτηρίζει ή ορίζει τον άνθρωπο τόσο καλά που, παράδοξα, αισθανόμαστε υπεύθυνοι για πράξεις που δεν είμαστε σίγουροι ότι θέλουμε ελεύθερα. Η απόφαση, ακόμη και αν ο ρόλος της είναι άνισος σύμφωνα με τους τομείς, είναι το σήμα του ανθρώπου. Αυτό είναι το παράδοξο σημείο κάτω από το οποίο τοποθετείται η κατάσταση του αποφασίζοντα.
Οι ενέργειές μας ανακατεύονται με τόσα πολλά ξένα στοιχεία που οι συνέπειές τους σπάνια αντιστοιχούν ακριβώς στα σχέδιά μας. Διότι το να ενεργείς δεν είναι μόνο να επιλέξεις να κάνεις, αλλά να είσαι. Επομένως, κάθε δράση είναι παραγωγή και ύπαρξη. Το να υποθέσουμε την ύπαρξη της απόφασης είναι να υποστηρίξουμε ότι μπορούμε να μεταμορφώσουμε τον κόσμο και να αλλάξουμε τον εαυτό μας. Από αυτή την άποψη, κάθε απόφαση χαρακτηρίζεται από μεγάλες ή μικρές πράξεις, χτίζουμε ή αναιρούμε τους εαυτούς μας, την ίδια στιγμή που ενεργούμε σε άλλους και σε πράγματα.
Έτσι, κάθε απόφαση έχει δύο διαστάσεις: μια, εξωτερική και σχέση, ή άλλη, εσωτερική και αυτό-μετασχηματισμός.
Στην πραγματικότητα, υπάρχουν σχηματικά, δύο κατηγορίες αποφάσεων: αυτές που χρησιμεύουν για τη διατήρηση μιας ισορροπίας ή μιας υπάρχουσας κατάστασης και αυτές που προκαλούν ή συνοδεύουν μια εξέλιξη ή μια επανάσταση, εν συντομία, που αφορούν το μέλλον του ατόμου ή των κοινοτήτων. Έτσι δεν υπάρχει τίποτα στον κοινωνικό κόσμο που, χωρίς αποφάσεις δεν μπορεί να αναιρεθεί.
Από την άποψη της ηθικής και της επιστημονικής γνώσης, το αξίωμα της απόφασης έχει σημαντικές συνέπειες. Δεν μπορεί να μάθει από την εμπειρία και ταυτόχρονα, χρησιμεύει για τη δημιουργία και την κατανόηση της εμπειρίας. Οι βάσεις των μαθηματικών και ιδίως εκείνων της φυσικής, είναι καθολικές μόνο στο βαθμό που δεν είναι εμπειρικές, και αυτά που πραγματικά εμπλέκουν ως εμπειρικές κρίσης δεν είναι ούτε καθολικά ούτε απαραίτητα.
Ομοίως, στην ηθική, δεν μπορεί να αντληθεί καθολικός κανόνας από την εμπειρία, τους θεσμούς ή την εξέταση της ανθρώπινης συνείδησης. Εάν, στον ηθικό ή ακόμη και πολιτικό τομέα, θέλουμε να θεσπίσουμε καθολικούς κανόνες, πρέπει να το κάνουμε εκ των προτέρων.
Τώρα αυτό που προηγείται της εμπειρίας και το οποίο καθιστά δυνατή την ηθική ζωή, είναι η ελευθερία. Επομένως η ηθική θα καταστεί σαφής με βάση τους όρους ελευθερίας, σαν να θέλουμε να ιδρύσουμε μια δημοκρατία ελεύθερων ανθρώπων. Η υπεροχή της εξουσίας να αποφασίζουμε μας συγκροτεί, μας διασχίζει και περνά, είναι απαίτηση και πρόκληση. Μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε το πιθανό μας μεγαλείο και ταυτόχρονα κατηγορεί τις πτυχές ή τις ήττες για τις αδυναμίες και τις πτώσεις μας.
Είναι ικανοποιητικό να σημειωθεί ότι οι επιστήμες υποστήριξης της απόφασης βασίζονται, ακόμη και εάν αυτό είναι μερικώς έμμεσο, στο αξίωμα της ελευθερίας.
Συμπεράσματα
Το αξίωμα της απόφασης είναι τόσο ηθικό όσο και επιστημολογικό.
Από ηθικής άποψης, υποστηρίζει ότι η πιο ανθεκτική άποψη που μπορεί να κάνει κάποιος για τις ανθρώπινες ενέργειες συνίσταται στη συσχέτισή τους με μια ελευθερία που λειτουργεί δύσκολα, φυσικά, σε ένα κόσμο που απέχει πολύ από το να είμαστε υπάκουοι στα σχέδιά μας.
Από επιστημολογική άποψη, αυτό το αξίωμα κάνει τις επιστήμες υποστήριξης των αποφάσεων δυνατές, με τη μορφή που τις γνωρίζουμε σήμερα. Επιπλέον, η έννοια της στρατηγικής, η ιδέα της βέλτιστης επιλογής, συνεπάγεται μια σύγκριση πιθανών δράσεων υπό το φως των αξιών που ο αποφασίζων αναγνωρίζει ή θέτει για τον εαυτό του.
Εν ολίγοις, η ηθική αποτελεί εγγενές μέρος της επιστημονικής προσέγγισης στη λήψη αποφάσεων.
Ο συγγραφέας αναφέρει στο τέλος ότι για την ιστορία της σκέψης και για τη ζωή των ανθρώπων, η συνεισφορά των επιστημών υποστήριξης των αποφάσεων αποκατέστησε τη σύνδεση της επιστημονικής λογικής από τη μια πλευρά και τα σχέδια της ελευθερίας από την άλλη.
naftemporiki.gr
