Μια από της σημαντικότερες μορφές της αναβίωσης του αρχαίου δράματος, η σπουδαία ηθοποιός και συγγραφέας Ασπασία Παπαθανασίου έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 102 ετών. Κορυφαία τραγωδός, με διεθνή σταδιοδρομία, ταξίδεψε το αρχαία δράμα σε ολόκληρο τον κόσμο κερδίζοντας μεγάλες τιμητικές διακρίσεις για την ανεκτίμητη προσφορά της στον πολιτισμό.

Η Ασπασία Παπαθανασίου γεννήθηκε το 1918 στην Άμφισσα και ήταν κόρη του καθηγητή γυμνασίου Ευθύμιου Παπαθανασίου. Αποφοίτησε από τη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου με άριστα και πρωτοεμφανίστηκε στη σκηνή το 1940, με το θίασο της Μαρίκας Κοτοπούλη. Ακολούθησαν συνεργασίες με τους θιάσους των  Κατερίνας Ανδρεάδη, Ενωμένων Καλλιτεχνών, Τζαβαλά Καρούσου, με τον οποίο ίδρυσαν και την Εταιρεία Ελληνικού Θεάτρου, Μάνου Κατράκη, Σπύρου Μουσούρη και Κρινιώς Παπά.

Στο Πειραϊκό Θέατρο του Δημήτρη Ροντήρη ερμήνευσε, από το 1957 έως το 1966, κορυφαίους τραγικούς ρόλους όπως αυτοί της Μήδειας, της Ηλέκτρας, της Κλυταιμνήστρας κ.ά, στην Ελλάδα αλλά και σε δεκάδες χώρες του εξωτερικού όπου, επίσης, διέπρεψε. Ανάμεσα στα ξένα θέατρα με τα οποία συνεργάστηκε ήταν το Θέατρο Μαγιακόφσκι της Μόσχας, ο θίασος Μαρτανιβίλι της Τυφλίδας και το Ακαδημαϊκό Ουκρανικό Θέατρο του Κιέβου. Στη Μόσχα, εξάλλου, βρισκόταν όταν επιβλήθηκε στην Ελλάδα η Δικτατορία εξαιτίας της οποίας αναγκάστηκε να μείνει αυτοεξόριστη στην Ευρώπη έως το 1974.

Το 1975 ίδρυσε, μαζί με τον σύντροφό της Κώστα Μαυρομάτη, την Πνευματική και Καλλιτεχνική Εταιρεία «Δεσμοί», με βασικό στόχο τη θεατρική και πολιτιστική αποκέντρωση, μέσω της οποίας παρουσίασε πολλές παραστάσεις αρχαίου δράματος σε ολόκληρη την Ελλάδα. Το 1991 οι «Δεσμοί» ίδρυσαν το Κέντρο Έρευνας και Πρακτικών Εφαρμογών του Αρχαίου Ελληνικού Δράματος στο οποίο ανέλαβε νευραλγικά πόστα.

Από τα μέσα της δεκαετίας του ΄80 και για την επόμενη 20ετία πρωταγωνίστησε σε μεγάλες παραγωγές αρχαίου δράματος που ανέβασαν το Αμφι-Θέατρο του Σπύρου Α. Ευαγγελάτου, ο ιαπωνικός θίασος Toho, το Εθνικό Θέατρο, το ΔΗΠΕΘΕ Καλαμάτας κ.ά.

Υπήρξε εξέχουσα προσωπικότητα και αγωνίστρια της Αριστεράς στους κόλπους της οποίας είχε ενταχθεί από νεαρή ηλικία. Η κοινωνική και πολιτική της ευαισθησία παρέμενε αμείωτη μέχρι και τα τελευταία χρόνια της ζωής ενώ δεν δίσταζε να παρεμβαίνει κατά καιρούς δημόσια μέσα από δηλώσεις και κείμενά της.

Συλλυπητήριο μήνυμα της Υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού, Λίνας Μενδώνη 

«Μια σπουδαία ερμηνεύτρια, μία γυναίκα που έκανε έργο ζωής τη μελέτη του Αρχαίου Δράματος, η Ασπασία Παπαθανασίου έφυγε χθες. Υπήρξε η μνήμη της ελληνικής θεατρικής παράδοσης του 20ου αιώνα. Με τις συνεργασίες της με τον Δημήτρη Ροντήρη, τη Μαρίκα Κοτοπούλη, την Κατερίνα Ανδρεάδη, τον Μάνο Κατράκη, τον Σπύρο Μουσούρη, τον Σπύρο Ευαγγελάτο, η Ασπασία Παπαθανασίου έζησε και δημιούργησε στο ελληνικό θέατρο με μερικούς από τους σημαντικότερους ανθρώπους του. Το Θέατρο και το Αρχαίο Δράμα της χρωστούν πολλά. Η Ελλάδα της χρωστά πολλά. Τίμησε τη χώρα μας και τη θεατρική της Ιστορία, ταξιδεύοντας σε όλο τον κόσμο, διδάσκοντας με τη τέχνη της τους μεγάλους τραγικούς. Η απώλειά της είναι τεράστια. Η απουσία της είναι αναντικατάστατη. Η Ασπασία Παπαθανασίου είχε την ικανοποίηση να δει το έργο της να βραβεύεται με πολυάριθμους τίτλους και διακρίσεις. Η μεγαλύτερη τιμή είναι ότι θα συνεχίσει να αποτελεί σημείο αναφοράς για τους ανθρώπους του θεάτρου για πολλές δεκαετίες ακόμη. Εκφράζω τα θερμά μου συλλυπητήρια στους οικείους της και στους πολυάριθμους μαθητές και φίλους».

Αποχαιρετισμός στην Ασπασία Παπαθανασίου

Η Ασπασία Παπαθανασίου δε μένει, πια, εδώ. Κίνησε, για να ξανασμίξει με τους συγκαιρινούς της. Μορφές ανθρώπινες κι ηρωικές. Ταπεινές και ρωμαλέες. Πρόσωπα του μύθου και τής πραγματικότητας που αναστήθηκαν μέσα στην ακριβή φωνή και στα γραφτά της. Η τέχνη της έκανε το μακρινό οικείο. Έφερε μπρος στα μάτια μας, ακέραια, χιλιάδες χρόνια ελληνικής γλώσσας και ιστορίας. Τώρα, απομένουν οι φωτογραφίες, οι παραστάσεις, οι ηχογραφήσεις τής φωνής της, τεκμήρια τής παρουσίας της, αποθηκευμένα στα σίγουρα μέσα τής τεχνολογίας. Μπορεί οι άνθρωποι να χάνονται, τα ίχνη τους, όμως, θα παραμείνουν.

«Έφυγε, σήμερα, πλήρης ημερών, η τραγωδός Ασπασία Παπαθανασίου» διάβασα στις εφημερίδες σήμερα το απόγευμα. Ήταν πολλά τα χρόνια που βάραιναν πάνω της και αναπόφευκτο το τέλος της.  Κι όμως, με ξένισε, εδώ, στα ξένα, η απρόσκλητη αναγγελία τού θανάτου της. Έμοιαζε να είναι αθάνατη η Ασπασία Παπαθανασίου, έτσι διάβηκε τη ζωή της αυτόνομη και αγέρωχη. Έτσι, την θυμάμαι να περπατάει στην οδό Ξενοκράτους στο Κολωνάκι, όπου έμενε. Εκεί γνωριστήκαμε τυχαία. Απαντώντας μου, κάπως καχύποπτα, στα όσα την ρωτούσα σχετικά με τον βίο και την τέχνη της, θυμήθηκε το ποίημα που απήγγειλε, νέα κοπέλα τότε, μπροστά στην Ελένη Παπαδάκη, για να μάθει την γνώμη μας, εάν αξίζει να γίνει ηθοποιός. Ήταν το «η τρελή μάνα [ή] το κοιμητήριο» τού Διονυσίου Σολωμού. Σε κοιμητήριο / είναι στημένα / δύο κυπαρίσσια / αδελφωμένα/ που πρασινίζουνε / μες στους σταυρούς. Ο γκρίζος δρόμος μετεβλήθη σε πράσινο λιβάδι σκοτεινό, όπου βρίσκουν ανάπαυση σώματα αδελφωμένα, το ένα πλάι στο άλλο. Κι ο ρυθμός της φωνής της αλώβητος από τον πανδαμάτορα χρόνο. Δεν παρέλειψε να πει και το παράπονό της, για όσα, αναίτια, τής καταλόγιζαν. Ιδωθήκαμε κάποιες φορές ακόμη. Πάντα, η ίδια μαγεία. Μια μορφή που ένωνε το παρελθόν με το σήμερα. Τα χρόνια πέρασαν και δεν την ξαναείδα πια. Ήταν, όμως, παρούσα στη μνήμη μου, μια μορφή από τα περασμένα. Λίγους μήνες πριν, ένιωσα την ανάγκη να τής γράψω δυο λόγια, να δικαιολογηθώ, που τόσα χρόνια, δεν έδωσα σημεία ζωής. Δεν με θυμόταν πια. Μού απάντησε, ευχόμενη να τα καταφέρω στη ζωή μου. Φοβόταν για το σήμερα. «Όλοι τώρα ζούμε με τον φόβο του κορονοϊού. Μια πανδημία που θερίζει ανθρώπινες ζωές και κανείς δεν ξέρει πού θα σταματήσει» μού έγραψε. Δεν το σκεφτόταν το τέλος. Ο θάνατός της στάθηκε για μένα πικρή υπενθύμιση τών ανθρώπινων ορίων, τής αδυναμίας μας. Μακάρι, να είχα αντιληφθεί νωρίτερα το φθαρτό τής ζωής μας.

 Σε τούτο το φευγιό της τη συνοδεύει ολόκληρος ο εικοστός αιώνας. Ο αιώνας που τη γέννησε, την έθρεψε, τής χάρισε πίκρες και χαρές και την είδε να μοιρολογεί, σαν αηδόνι λαβωμένο, τις στάχτες του αδελφού της, τού Ορέστη. Ο αττικός ουρανός άκουσε, κάποτε, τη φωνή της, ατρόμητη, να ψάλλει τη λευτεριά μέσα σε ήχους όπλων και σε ψιθύρους πεινασμένων σωμάτων. Λίγες ώρες πριν αξιώθηκε να αφουγκραστεί και την τελευταία της ανάσα.

Καλό ταξίδι κυρία Παπαθανασίου.

Ανδρέας Λαμπέτης, Κλασικός φιλόλογος, μεταπτυχιακός φοιτητής Universität Hamburg/Humboldt-Universität
Αμβούργο, 09 Ιουνίου 2020.

naftemporiki.gr