ΟΧΙ ΛΙΓΕΣ φορές, σε πολιτικό, οικονομικό αλλά και κοινωνικό επίπεδο, το μέλλον διαμορφώνεται από φαντασιώσεις που εκλαμβάνονται ως πραγματικότητες -οι οποίες, συχνά, καταλήγουν σε δραματικές καταστάσεις.
«Το Μάρτιο του 1979, οι εφημερίδες της Καλιφόρνιας, με μεγάλους τίτλους αλλά με αμφισβητήσιμα στοιχεία, κάνουν λόγο για επερχόμενες ελλείψεις σε καύσιμα.
Ετσι, ωθούν τους ιδιοκτήτες αυτοκινήτων σε μαζικές αποθηκεύσεις βενζίνης. Δώδεκα εκατομμύρια ρεζερβουάρ φουλάρουν και, βεβαίως, από τη μία μέρα στην άλλη παρατηρείται έλλειψη βενζίνης στην Καλιφόρνια».
Αυτά γράφει ο συγγραφέας Πολ Βατζλαβικ στο βιβλίο του «Η εφεύρεση της πραγματικότητας». Σίγουρα δε τα όσα αναφέρει είναι σημαντικά, διότι ο Αμερικανός συγγραφέας αποδεικνύει πώς μία εικασία, λαθεμένη στο ξεκίνημά της, συμβάλλει στο να γίνει η πραγματικότητα.
Μία πραγματικότητα η οποία, κατά τον Αμερικανό κοινωνιολόγο Ρόμπερτ Κ. Μέρτον, είναι απόρροια της αυτοπραγματοποιούμενης προφητείας (self-fulfillment prophecy).
Ο όρος αυτός χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον Μέρτον το 1948 και από τότε χύθηκε άφθονο μελάνι στις ΗΠΑ γύρω από αυτόν. Κατά τον Ρ.Κ. Μέρτον, «η αυτοπραγματοποιούμενη προφητεία είναι αρχικά ένας λαθεμένος ορισμός της πραγματικότητας, αλλά στη συνέχεια αυτός ο λάθος ορισμός προκαλεί συμπεριφορές τέτοιες που καταλήγει να γίνεται αληθινός…». Για να στηρίξει τη θεωρητική του άποψη, ο Ρ.Κ. Μέρτον χρησιμοποιεί άφθονα παραδείγματα και καταδεικνύει ότι η αυτοπραγματοποιούμενη προφητεία -ή πρόβλεψη, επί το ηπιότερον- καταλήγει να έχει πολύ σημαντικές οικονομικές επιπτώσεις.
Αναφέρει έτσι την περίπτωση αμερικανικής τράπεζας, η οποία πτώχευσε, γιατί, ύστερα από μία περίοδο αρνητικών προβλέψεων για την πορεία της, οι πελάτες της άρχισαν να αποσύρουν τις καταθέσεις τους, με αποτέλεσμα οι λάθος προβλέψεις να επαληθευθούν στην πράξη.
Επίσης, για να θεμελιώσει τη θεωρία του, ο Αμερικανός κοινωνιολόγος αναφέρεται και στην περίπτωση του φοιτητή που έχει αυτοπειστεί ότι θα αποτύχει στις εξετάσεις και τελικώς οδηγείται στην αποτυχία, διότι η πεποίθησή του τον εμποδίζει να μελετήσει.
Στο πολυσυζητημένο στις ΗΠΑ βιβλίο του «Θεωρία και Κοινωνική Δομή», ο Ρ.Κ. Μέρτον αναφέρει ότι η τακτική των αυτοπραγματοποιούμενων προφητειών διαιωνίζει τη βασιλεία του λάθους σε μία κοινωνία και επιτρέπει σε αυτόκλητους προφήτες να λένε ότι είχαν δίκιο για γεγονότα τα οποία οι ίδιοι προκάλεσαν. Με άλλα λόγια, στο μέτρο που μία ανύπαρκτη πραγματικότητα αποκαλείται αλήθεια από κάποιον «προφήτη», δημιουργείται είτε φόβος είτε λογική σύγχυση, με αποτέλεσμα οι λαθεμένες προφητείες να αυτοπραγματοποιούνται.
Συγγενείς με την παραπάνω θεωρία είναι οι -πολύ σημαντικές σήμερα- αναφορές και αναλύσεις των κοινωνιών του φόβου και, βεβαίως, οι συνωμοτικές ερμηνείες της πραγματικότητας.
Πρέπει εδώ να αναφέρουμε ότι η θεωρία της self-fulfillment prophecy είναι εξαιρετικώς επικίνδυνη στις διεθνείς σχέσεις και μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές κρίσεις. Λόγου χάρη, αν δύο χώρες πεισθούν ότι ο πόλεμος μεταξύ τους είναι αναπόφευκτος, τότε οπλίζονται σε τέτοιο βαθμό που, εκ των πραγμάτων, οδηγούνται σε πολιτική σύγκρουση.
Εξίσου επικίνδυνη είναι η θεωρία της αυτοπραγματοποιούμενης πρόβλεψης και στο χρηματιστήριο. Μέσα από ψιθύρους και «έγκυρες προβλέψεις», οι επενδυτές μπορούν να οδηγηθούν σε συμπεριφορές τέτοιες, που τελικώς να δηλώνουν επαληθευμένοι κάποιοι «προφήτες», οι οποίοι στο μεταξύ έχουν φουσκώσει τα πορτοφόλια τους.
Αυτό συνέβη και με τον ουγγρικής καταγωγής πολυεκατομμυριούχο Τζορτζ Σόρος, ο οποίος, αφού κυριολεκτικώς θησαύρισε από τα διεθνή χρηματιστήρια, σήμερα γράφει βιβλία εναντίον τους και σε άρθρα του μονίμως προβλέπει την κατάρρευση του διεθνούς χρηματοοικονομικού συστήματος.
Εγκυροι δε αναλυτές αναφέρουν ότι ο Τζ. Σόρος χρησιμοποιεί στην ουσία την θεωρία της αυτοπραγματοποιούμενης προφητείας, για να δημιουργήσει προς όφελός του μία κατάσταση από την οποία και θα βγει κερδισμένος, αλλά και επαληθευόμενος από «προφητικής» πλευράς.
Τονίζεται επίσης από γνωστούς οικονομολόγους ότι η θεωρία της αυτοπραγματοποιούμενης προφητείας έχει μεγάλη πέραση και στα μακροοικονομικά μοντέλα, κυρίως δε στη γνωστή θεωρία των ορθολογικών προσδοκιών, την οποία και επεξεργάστηκε το 1960 ο Τζον Μουθ, για να τη συμπληρώσει λίγα χρόνια αργότερα ο βραβευμένος με Νόμπελ Οικονομίας, Ρ. Λιούκας.
Ως γνωστόν, η θεωρία των ορθολογικών προσδοκιών συμπεριέχει στα μοντέλα οικονομίας που χρησιμοποιεί προβλέψεις οικονομικών συντελεστών αναφορικά με την εξέλιξη των οικονομικών μεταβλητών. Τονίζει δε ότι οι τελευταίες επηρεάζονται από τις προβλέψεις.
Ετσι, αν οι οικονομικοί φορείς πιστεύουν ότι οι τιμές μεταβάλλονται σύμφωνα με την εμφάνιση κηλίδων στον ήλιο, είναι πολύ πιθανόν η «πίστη» τους αυτή να οδηγήσει σε συμπεριφορές οι οποίες θα επαληθεύσουν την πρόβλεψη. Στην περίπτωση αυτή, θα έχουμε το μοντέλο «ισορροπίας των κηλίδων του ήλιου», το οποίο και θα στηρίζεται σε μία αυτοπραγματοποιούμενη προφητεία.
Το γεγονός αυτό είναι αρκετό για να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι η θεωρία των αυτοπραγματοποιούμενων προφητειών επαληθεύεται πολύ περισσότερο στην οικονομία από ό,τι σε άλλους τομείς της κοινωνικής ζωής. Και αυτό είναι λογικό.
Η οικονομία, ως περισσότερο αφηρημένη επιστήμη, ευνοεί πολύ περισσότερο θεωρητικές κατασκευές, οι οποίες προκύπτουν από υποκειμενικές εκτιμήσεις, παρά από πειράματα και θετικές επιστημονικές επαληθεύσεις. Ας σημειωθεί, επίσης, ότι η θεωρία που πρώτος διατύπωσε ο Ρ.Κ. Μέρτον άρχισε να γίνεται εξαιρετικά δημοφιλής στις ΗΠΑ από τα μέσα της δεκαετίας του '60, με αφορμή τις εργασίες του Ρόμπερτ Ρόζενταλ πάνω στο «φαινόμενο Πυγμαλίων».
Συγκεκριμένα, ο Ρ. Ρόζενταλ έκανε σειρά τεστ στους μαθητές μιας τάξης και αποφάνθηκε ότι ορισμένοι από αυτούς θα μπορούσαν να κάνουν καλές προόδους. Ξεχώρισε έτσι μία ομάδα μαθητών, η οποία πραγματικά έκανε προόδους. Όμως, αυτό οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στη συμπεριφορά των καθηγητών τους απέναντί τους, οι οποίοι θεωρούσαν καλούς μαθητές αυτούς που είχαν επιλεγεί ως «καλοί» και έναντι των οποίων, για τον λόγο αυτό, οι καθηγητές τους είχαν διαφορετική συμπεριφορά από αυτήν που επεδείκνυαν προς όλους τους άλλους.
Είναι συνεπώς προφανές ότι ένας μαθητής έκανε προόδους όχι για αντικειμενικούς λόγους, αλλά διότι, κάπως αυθαίρετα, είχε επιλεγεί ως «καλός», με αποτέλεσμα η διαφορετική απέναντί του συμπεριφορά να επαληθεύει την επιλογή.
Ετσι, σύμφωνα με το «φαινόμενο Πυγμαλίων», η ευφυΐα, περισσότερο από θέμα γονιδίων, είναι αποτέλεσμα της ποιότητας του χώρου μέσα στον οποίον κινείται κανείς. Αρα, η επιτυχία ή η αποτυχία ενός ατόμου πρωτίστως είναι θέμα κοινωνικού περιβάλλοντος και δευτερευόντως εξαρτάται από τα προσόντα του.
Βεβαίως, πολλοί στις ΗΠΑ αμφισβήτησαν την άποψη αυτή και τα επιχειρήματά τους ήσαν ισχυρά. Αυτό που απομένει, ωστόσο, είναι ότι η θεωρία της αυτοπραγματοποιούμενης προφητείας έχει ποικίλες σημαντικές πλευρές, η ανάλυση των οποίων ίσως να αποτελεί κλειδί για την πιο υπεύθυνη ερμηνεία σοβαρών γεγονότων της εποχής μας.
Είναι δε περιττό να τονιστεί ότι οι «ειδικοί» αυτών των προφητειών χρησιμοποιούν κατά κόρον και την στρατηγική της συνωμοτικής θεώρησης της πραγματικότητας, η οποία υπήρξε δημοφιλής πρακτική των ναζί.
Η συνωμοτική θεώρηση της πραγματικότητας -για την οποία πολλά και σημαντικά έγραψε ο φιλόσοφος Καρλ Πόπερ στο βιβλίο του «Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της»- χρησιμοποιήθηκε επίσης και από τα κομμουνιστικά καθεστώτα, τα οποία, μετά το χιτλερισμό, ήσαν «μετρ» του είδους.
Οι θεωρίες αυτές έχουν πέραση και στην Ελλάδα και «φορέθηκαν» πολύ στις τελευταίες εκλογές. Δυστυχώς δε, η ελληνική συνωμοσιολογία στόχο έχει την διατήρηση του λαϊκού πνευματικού επιπέδου όσο χαμηλότερα γίνεται, διότι έτσι μπορούν και επιβιώνουν καιροσκόποι, λαϊκιστές και άλλοι αγύρτες. Υπό αυτή την έννοια, η χώρα μας βυθίζεται σε μία φάση συνολικής κοινωνικής παρακμής η οποία, μεσοπρόθεσμα, θα πλήξει και την οικονομία.
ΑΘΑΝ. Χ. ΠΑΠΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ
