Των Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη,
Καθηγητή στο Πολυτεχνείο Κρήτης, επίτιμος διδάκτορας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας και Distinguished Research Professor, Audencia Business School, France
Μιχάλη Δούμπου,
Καθηγητή στο Εργαστήριο Financial Engineering, Πολυτεχνείο Κρήτης
και Μαριάννας Εσκαντάρ,
Μεταπτυχιακή φοιτήτρια, MBA, μέλος εργαστηρίου Financial Engineering, Πολυτεχνείο Κρήτης
Ο Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης
Τι είναι μια πολυεθνική εταιρεία; Αυτή η ερώτηση, απλή στην εμφάνιση, είναι στο κέντρο πολλών πρόσφατων πολιτικών συζητήσεων, έντονα πολωμένων, που μαρτυρούν τη δυσκολία κατανόησης αυτών που είναι και κάνουν επιχειρήσεις όπως Google, Apple, Facebook, Amazon, Microsoft (οι περίφημες GAFAM) και πολλές άλλες.
Παρουσιαζόμενες μερικές φορές ως καταφύγια οικονομικής ανάπτυξης, μερικές φορές ως κοινωνικές κολάσεις, είναι σε όλες τις περιπτώσεις παγκόσμια κοινωνικά συμπτώματα, που επαναφέρουν το ερώτημα των εθνικών ρυθμίσεων. Το βιβλίο αυτό έχει για φιλοδοξία να αναλύσει τις πολυεθνικές εταιρείες ως το αποτέλεσμα μιας οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής διαδικασίας στην καρδιά της παγκοσμιοποίησης. Διασταυρώνοντας επιστημονικές εργασίες οικονομολόγων, νομικών, πολιτικών επιστημόνων, κοινωνιολόγων και γεωγράφων, το διακύβευμα είναι να καταλάβουμε καλύτερα τις βάσεις της δύναμής τους και να ανακαλύψουμε τις διαδρομές σκέψης της ρύθμισής τους.
Είναι ένας συλλογικός τόμος που συντονίστηκε από τον οικονομολόγο δημοσιογράφο Christian Chavagneux και την επίκουρο καθηγητή πολιτικών επιστημών (Crenoble) Marieke Louis. Αποτελείται από έξι ανεξάρτητα κεφάλαια τα οποία είναι:
- Η δύναμη των πολυεθνικών.
- Οι πολυεθνικές στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία.
- Η εδαφική προσκόλληση μιας πολυεθνικής: Η περίπτωση της Michelin στο Clermont - Ferrand.
- Η επιχείρηση «εκτός νόμου».
- Η κοινωνική, περιβαλλοντική και φορολογική ευθύνη των πολυεθνικών.
- Η κοινωνική διπλωματία των πολυεθνικών.
Πολυεθνικές – Παγκοσμιοποίηση
Ποιος κατέχει τη δύναμη μέσα στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία; Πιο ειδικά, σε ποιο βαθμό οι πολυεθνικές εταιρείες έχουν την ικανότητα να «γράψουν» τους κανόνες του παγκόσμιου οικονομικού παιχνιδιού; Σε αυτήν την ερώτηση μέσα στο δημόσιο διάλογο, οι οικονομικοί επιστήμονες δεν έχουν απάντηση. Εδώ και πολύ καιρό η οικονομική επιστήμη δεν έχει απαντήσεις για τους προβληματισμούς σχετικούς με την εξουσία (δύναμη). Αντίθετα, οι ειδικοί της πολιτικής επιστήμης κυρίως των διεθνών σχέσεων κυριαρχούν καλύτερα της σκέψεις της διεθνούς δύναμης, αλλά μένουν δυστυχώς χωρίς εργαλεία αντιμετώπισης των οικονομικών ερωτήσεων (Ch. Chavagneux). Κατά συνέπεια, είναι στη συμβολή των δύο αυτών προσεγγίσεων, διεθνής οικονομική και πολιτική επιστήμη, που πρέπει να ψάξουμε την απάντηση στο παραπάνω ερώτημα. Η νέα δημιουργείθεισα επιστήμη. διεθνής πολιτική οικονομία, πολύ διαδεδομένη στον αγγλοσαξονικό κόσμο, έδωσε πολλές ενδιαφέρουσες λύσεις για την κατανόηση του ρόλου που παίζουν οι πολυεθνικές (Suzan Strange).
Τα τρία πρόσωπα της παγκοσμιοποίησης
Ποια παγκοσμιοποίηση προκύπτει από τη δύναμη επίδρασης των πολυεθνικών; Παρουσιάζει τρία πρωτότυπα χαρακτηριστικά.
- Ένα ανταγωνισμό σε πτώση.
- Ένα καπιταλισμό προσοδούχων (ραντιέρηδων)
- Υπεράκτια εταιρεία και φορολογικών παραδείσων.
Η κύρια πηγή του ανταγωνισμού βρίσκεται περισσότερο μέσα στη διαφοροποίηση των προϊόντων (π.χ. δημητριακά, γιαούρτι). Πράγματι, όσο περισσότερες παραλλαγές έχει ένα προϊόν, τόσο λιγότερο ο ανταγωνισμός είναι δυνατός. Οι πολυεθνικές εκμεταλλεύονται τη στρατηγική πολλαπλών προϊόντων και διαφοροποιούν τα προϊόντα τους σύμφωνα με τις τοπικές αγορές.
Στη σημερινή παγκόσμια οικονομία ποιο σπουδαία είναι η ράντα (πρόσοδος) από τον ανταγωνισμό. Είναι ακίνητη, χρηματοοικονομική και σχετίζεται όλο και περισσότερο με τα δικαιώματα της πνευματικής ιδιοκτησίας. Παγκοσμίως έχουμε μια έκρηξη των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας ενώ πολλές έρευνες δείχνουν ότι το περιεχόμενό τους είναι φτωχό σε καινοτομία.
Τα τελευταία χρόνια η επανάληψη των σκανδάλων εμφάνισε στην παγκόσμια σκηνή το ρόλο των φορολογικών παραδείσων και των υπεράκτιων εταιρειών στο σύγχρονο καπιταλισμό (Panama Papers). Ο Γάλλος οικονομολόγος Gabriel Zucman αναφέρει ότι ετησίως «χάνονται» μέσα στον κόσμο 350 δις. δολάρια φορολογικών εσόδων (120 δις για την Ευρωπαϊκή Ένωση, 20 δις, για τη Γαλλία) από τις πρακτικές που ακολουθούν επιχειρήσεις και διάφοροι επενδυτές. Σε παγκόσμιο επίπεδο, λίγο πάνω από το 40% των πολυεθνικών και 8% του χρηματοοικονομικού πλούτου των νοικοκυριών εγγράφονται μέσα στους φορολογικούς παράδεισους.
Πέντε συνιστώσες μπορούν να ορίσουν τη σύγχρονη παγκοσμιοποίηση:
- Οι εμπορικές ροές αγαθών και υπηρεσιών ανάμεσα σε θυγατρικές εταιριών ή ανάμεσα σε εταιρείες.
- Οι άμεσες ξένες επενδύσεις και οι μετεγκαταστάσεις των πολυεθνικών εταιρειών.
- Οι ροές των γνώσεων και των τεχνολογιών.
- Οι διεθνείς μεταναστεύσεις εργαζομένων.
Εκτός από τη μείωση του παγκόσμιου εμπορίου, οι άλλες συνιστώσες συνεχίζουν να επεκτείνονται κυρίως από τη δραστηριότητα των πολυεθνικών. Ο αριθμός τους ανέρχεται σήμερα στις 100.000 με 800.000 θυγατρικές των οποίων οι πωλήσεις φθάνουν στα 40.000 δις δολάρια. Αρχές του 1990 ήταν 37.000 με λιγότερες από 70.000 θυγατρικές. Οι πολυεθνικές ψάχνουν επίσης τεχνολογικές δεξιότητες που θα τις επιτρέψουν να αυξήσουν τα τεχνολογικά πλεονεκτήματά τους μέσα στις χώρες προέλευσής τους (strategic-asset augmenting).
Μέχρι τις αρχές του 2000, η προέλευση των πολυεθνικών προέρχονταν κυρίως από τα βιομηχανικά κράτη: 90 από τις 100 μεγάλες πολυεθνικές έχουν τα κεντρικά τους γραφεία στις χώρες της τριάδας (Η.Π.Α., Ευρώπη, Ιαπωνία). Το 2010, οι αναδυόμενες οικονομίες κατέχουν περίπου το 1/3 του συνόλου των 82.000 πολυεθνικών στον κόσμο.
Πολυεθνικές: νομικό καθεστώς, ευθύνη και κοινωνική διπλωματία
Ενώ η επιχείρηση έγινε ένα κεντρικό ίδρυμα των κοινωνιών μας, δεν κατέχει καμία νομική υπόσταση όπως εξηγεί ο J. Ph. Robe. Για τους νομικούς, είναι μια ακολουθία συμβάσεων που επιτρέπουν στην επιχείρηση να έχει εγκαταστάσεις, να προσλαμβάνει εργαζομένους, να νοικιάζει ή να αγοράζει μηχανολογικούς εξοπλισμούς, να δανείζεται κεφάλαια, να πωλεί προϊόντα, κτλ. Ο ίδιος συγγραφέας δείχνει ότι οι επιχειρήσεις εκτρέπουν για να ικανοποιήσουν τους δικούς τους σκοπούς τα δικαιώματα που πρέπει να εξασφαλίζουν την αυτονομία του ατόμου έναντι του κράτους. Προσδιορίζοντας τα δικαιώματα και τις ελευθερίες στις οποίες το κράτος δεν μπορεί να «ακουμπήσει» (δικαιώματα ιδιοκτησίας, ελευθερία κινήσεων, ελευθερία εμπορίου, ελευθερία στη σύνταξη συμβάσεων, κτλ.), ένα τέτοιο σύστημα περιορίζει δραστικά την παρέμβασή του. Συνεχίζοντας, J. Ph. Robe αναφέρει ότι οι μέτοχοι δεν είναι ιδιοκτήτες της επιχείρησης, όπως είναι παράλογο να ειπωθεί ότι οι φορολογούμενοι είναι ιδιοκτήτες του κράτους. Οι μέτοχοι δεν είναι ιδιοκτήτες των περιουσιακών στοιχείων της επιχείρησης. Είναι κάτοχοι των μετοχών, κάτι που είναι εντελώς διαφορετικό. Πράγμα που σημαίνει ότι δεν τους δίνει κανένα δικαίωμα ως προς την πορεία της επιχείρησης. Ο ίδιος συγγραφέας τονίζει ότι τα πρώτα θύματα της χρηματοοικονομικοποίησης των επιχειρήσεων είναι εργαζόμενοι (π.χ. η περίπτωση της Airbus, που σχεδιάζει να καταργήσει 3.700 θέσεις εργασίας, ενώ η εταιρεία είναι κερδοφόρα και τα βιβλία παραγγελιών γεμάτα).
Η ενίσχυση της οικονομικής δύναμης των πολυεθνικών δεν συνοδεύεται δυστυχώς από μια απαραίτητη ενίσχυση της ευθύνης τους. Οι νέες απαιτήσεις σχετικές με την κοινωνική-περιβαλλοντική-φορολογική ευθύνη των πολυεθνικών πρέπει να αναφέρονται στη διαφάνεια και το reporting. Το reporting είναι ταυτόχρονα ένα εσωτερικό εργαλείο διαχείρισης των κινδύνων και μέτρησης των επιδόσεων (κερδοφορίας, διαχείρισης επιδόσεων, φερεγγυότητας, βλ. Ζοπουνίδης, 2013, Βασικές Αρχές Χρηματοοικονομικού Μάνατζμεντ, Εκδ. Κλειδάριθμος). Πέρα από το reporting, μια νέα προσέγγιση προτάθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη σχετική με τις επιχειρήσεις και τα δικαιώματα του ανθρώπου, «το καθήκον της περίθαλψης». Η εγκαθίδρυση ενός τέτοιου καθήκοντος έχει συζητηθεί σε πολλές χώρες, ενώ ένα σχέδιο συνθήκης για τις επιχειρήσεις και τα ανθρώπινα δικαιώματα ετοιμάζεται στα Ηνωμένα Έθνη. Βέβαια. Δεν είναι η πρώτη προσπάθεια. Πολλές έχουν αποτύχει στο παρελθόν χάρι στην υποστήριξη που παρέχουν οι χώρες που φιλοξενούν πολυεθνικές στο έδαφός τους. Νομικοί επιστήμονες εργάζονται πυρετωδώς για τις τροποποιήσεις που απαιτούνται στον αστικό κώδικα με στόχο τη βελτίωση του δικαίου των εταιρειών. Μια πρώτη τροποποίηση θα έχει ως στόχο να προσδιορίσει πως πρέπει να διοικείται μια επιχείρηση λαμβάνοντας υπόψη τις οικονομικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές συνέπειες της δραστηριότητάς της.
Η διπλωματία είναι ένας όρος που αντιστοιχεί μόνο σε κράτος. Ο όρος «κοινωνική διπλωματία» υποδεικνύει το σύνολο των μέτρων που λαμβάνονται από επιχειρήσεις μέσα στον τομέα της κοινωνικής ρύθμισης των οικονομικών δραστηριοτήτων τους. Για παράδειγμα, για τους διαλόγους και συνθήκες εργασίας των εργαζομένων ή, πιο πρόσφατα, τις συζητήσεις γύρω από την κοινωνική και περιβαλλοντική ευθύνη των επιχειρήσεων, μέσα σε ένα πλαίσιο σκανδάλων υγείας, περιβάλλοντος και κοινωνίας στο οποίο εμπλέκονται πολυεθνικές εταιρείες.
Ως συμπεράσματα, η πολλαπλότητα των κλιμάκων της συλλογικής δράσης, ο θρυμματισμός των παραγόντων που εμπλέκονται και η ποικιλία των συμφερόντων (τόσο από την πλευρά των επιχειρήσεων όσο και από την πλευρά του κράτους) είναι τα βασικά δεδομένα που πρέπει να ληφθούν υπόψη μέσα στην επεξεργασία και την εφαρμογή μιας διεθνούς αποτελεσματικής ρύθμισης.
