Της Βάσως Μιχοπούλου
Ο πληθωρικός αμερικανός επιστήμονας μπήκε στην αίθουσα Τύπου όπου θα γινόταν η συνέντευξη κρατώντας στο χέρι μια μπλε γραβάτα διακοσμημένη με όργανα Χημείας. Και δεν ήταν διατεθειμένος να αρχίσει τη κουβέντα αν δεν την φορούσε πρώτα για να προσδώσει μια επισημότητα στη συνάντηση. «Μου θυμίζει τις εποχές που είχα μανία με τη Χημεία», μου εξηγεί γελαστός ο Νομπελίστας Αστροφυσικός και Κοσμολόγος George F. Smoot, ο οποίος μοιράστηκε με τον με τον John C. Mather της NASA το Νομπέλ Φυσικής 2006 για την εργασία τους στον Κοσμικό Εξερευνητή Υποβάθρου (Cosmic Background Explorer). Με άλλα λόγια οι δύο επιστήμονες ανταμείφθηκαν "για τις έρευνές τους που αφορούν στην απαρχή του σύμπαντος και στην καλύτερη κατανόηση της προέλευσης των γαλαξιών και των άστρων", όπως ανακοίνωσε τότε η Βασιλική Ακαδημία Επιστημών της Σουηδίας, η οποία απένειμε το βραβείο.
Όσο δένει τη γραβάτα του προχωράμε στις απαραίτητες συστάσεις και μόλις του αναφέρω τη λέξη Ελλάδα σπεύδει να μου διηγηθεί την εμπειρία του από το πρόσφατο ταξίδι του στην Αθήνα. Μου περιγράφει κυρίως, τις εντυπώσεις του από την επίσκεψή του στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, όπου εκτίθεται ένα αντίγραφο του Μηχανισμού των Αντικυθήρων. «Πραγματικά έμεινα άφωνος από το μοναδικό αυτό εύρημα των 2.000 ετών. Επιβεβαιώνει για μια ακόμη φορά τις άριστες γνώσεις των αρχαίων Ελλήνων για τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων, αλλά και την εφαρμογή αυτών των γνώσεων στη Τεχνολογία. Αμφιβάλω αν εμείς σήμερα θα μπορούσαμε να σκεφτούμε μια τέτοια κατασκευή. Είναι απίστευτο!». Την ίδια ώρα, πιστεύοντας πολύ στην εκπαίδευση και στη γνώση, τις οποίες θεωρεί ως τη μεγαλύτερη επένδυση του ανθρώπου, «κατακρίνει» την Ελλάδα που δεν επενδύει, στο βαθμό που θα έπρεπε, στην έρευνα και την καινοτομία: «Αν στην Ελλάδα δεν υποστηρίξετε την Επιστήμη, πώς θα αναπτυχθείτε; Πώς θα βρουν εργασία οι νέοι ερευνητές που εγκαταλείπουν μαζικά τη χώρα σας;»
VASILIKI MICHOPOULOU
Η συζήτηση λαμβάνει χώρα στο Stadttheater στο κέντρο της μικρής πόλης Lindau της Βαυαρίας όπου πραγματοποιείται το 67th Lindau Nobel Laureates Meeting (25-30 Ιουνίου), ο ετήσιος θεσμός συνάντησης Νομπελιστών με νέους ερευνητές από όλο τον κόσμο. Είναι η έκτη φορά που ο Καθηγητής Σμουτ συμμετέχει στο ξεχωριστό αυτό επιστημονικό γεγονός και το κάνει με πολύ ευχαρίστηση γιατί όπως λέει είναι πολύ αναζωογονητικό.
Γελαστός και με τη γνωστή εκφραστικότητα που διακρίνει τους αμερικανούς και αφού έχει δέσει τη γραβάτα του, μού περιγράφει τη στιγμή που πληροφορήθηκε τη βράβευσή του με Νομπέλ, καθώς και το πώς άλλαξε η ζωή του μετά από αυτό. «Το τηλεφώνημα από τη Σουηδική Ακαδημία με ξύπνησε μέσα στη νύχτα. Στην αρχή νόμισα ότι η φωνή που ακούγεται είναι των φοιτητών μου που μου κάνουν πλάκα. Συζητιόταν γενικά ότι κάποτε έπρεπε να βραβευτούμε για την εργασία μας, εξάλλου είχαμε προταθεί ξανά στο παρελθόν και το μυαλό μου πήγε κατευθείαν σε αυτούς. Στη συνέχεια όταν μου τηλεφώνησαν οι γείτονες, όταν γέμισε με ευχές το μειλ μου και όταν το πεζοδρόμιο του σπιτιού μου κατακλύστηκε από δημοσιογράφους , κατάλαβα ότι ήταν αλήθεια και πραγματικά εξεπλάγην. Τότε σκέφτηκα: “Ωραία, τώρα που πήραμε το Νομπέλ μπορούμε να ξαναγυρίσουμε στο κρεβάτι να συνεχίσουμε τον ύπνο μας!”(γέλια)». Ο Καθηγητής μου λέει χαρακτηριστικά πως πριν το Νομπέλ είχε δύο καθήκοντα, του διδάσκοντα καθηγητή και του ερευνητή, ενώ μετά από αυτό απέκτησε και τρίτο. Έπρεπε να δώσει συνεντεύξεις, να κάνει δημόσιες σχέσεις, να συμμετέχει σε επιστημονικές δράσεις, να ανταποκριθεί σε προσκλήσεις ξένων πανεπιστημίων, να ακολουθήσει το πρόγραμμα που του επέβαλε το δικό του ερευνητικό ινστιτούτο. «Όλο αυτό με έβγαλε από τους κανονικούς μου ρυθμούς και μου δημιούργησε τουλάχιστον για ένα χρόνο, ένα χάος στη ζωή μου. Ρώτησα άλλους Νομπελίστες πώς το διαχειρίζονταν γιατί εγώ δεν είχα σκοπό να αφήσω τη δημοσιότητα να αλλάξει τη ζωή μου. Ξέρεις, αυτές τις στιγμές πρέπει να σκεφτείς τι ακριβώς θες να είσαι. Εγώ είχα αποφασίσει να παραμείνω ερευνητής», συμπληρώνει ο Νομπελίστας, ο οποίος δηλώνει πολύ ευχαριστημένος από την υποστήριξη του ινστιτούτου του σε αυτή του τη στάση. «Φέρνεις πολύ μεγάλη ευθύνη όταν γίνεσαι αναγνωρίσιμος», συμπληρώνει.
Η προέλευση του κόσμου
Από πού προερχόμαστε; Πώς ξεκίνησε η δημιουργία του σύμπαντος; Ποιο είναι το μέλλον του κόσμου; Είναι ερωτήματα που ενίοτε μας απασχολούν. Σε αυτά και σε άλλα προσπάθησαν να δώσουν απάντηση οι Νομπελίστες Σμουτ και Μάθερ επιβεβαιώνοντας σε μεγάλο βαθμό με την εργασία τους τη θεωρία του Μπιγκ Μπανγκ, προάγοντας την κατανόησή μας για το σχηματισμό του σύμπαντος και την προέλευση των γαλαξιών και των αστεριών και διευρύνοντας τις γνώσεις μας για τη θέση μας στο Σύμπαν. Οι δύο αστροφυσικοί ανακάλυψαν τη φύση της κοσμικής ακτινοβολίας υποβάθρου, η οποία σύμφωνα με τη θεωρία δημιουργήθηκε 380.000 χρόνια μετά το Μπιγκ Μπανγκ και θεωρείται υπόλειμμα της έντονης θερμότητας της αρχικής Μεγάλης Έκρηξης. Το πώς σημειώθηκε η αρχική έκρηξη παραμένει ένα άλυτο ερώτημα για τους επιστήμονες. Αυτό που γνωρίζουν είναι ότι μετά από αυτή το σύμπαν άρχισε να επεκτείνεται και να ψύχεται και ως εκ τούτου κάποια ποσότητα ενέργειας μετατράπηκε σε ύλη. Αυτή ακριβώς η «αρχική» στιγμή της μετατροπής ονομάζεται Μπιγκ Μπανγκ και πριν από αυτή δεν υπολογίζεται χώρος και χρόνος.
JULIA NIMKE/67TH LINDAU
Στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (MIT), ο Smoot σπούδασε Μαθηματικά και Φυσική και εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή πάνω στην την αποσύνθεση των υποατομικών στοιχειωδών σωματιδίων. Στη συνέχεια μετακινήθηκε στο πεδίο της Κοσμολογίας, κερδίζοντας την ευκαιρία να εργαστεί στο Μπέρκλεϊ, ως μέρος μιας ομάδας υπό την ηγεσία του βραβευμένου με Νόμπελ, Λουίς Αλβάρεζ ( ο οποίος αναζητούσε σημάδια αντί-υλης), σε ένα έργο χρηματοδοτούμενο από τη NASA. "Ο στόχος μας ήταν να σχεδιάσουμε ένα πείραμα για να βρούμε στοιχεία για το Big Bang, το οποίο αποτελούσε μια «βολική» εξήγηση των επιστημόνων για το σχηματισμό του σύμπαντος". Το 1974 ο Smoot και ο John C. Mather εντάχθηκαν στο έργο COBE της NASA και το 1989 εκτοξεύθηκε από τη βάση της ο δορυφόρος COBE (Cosmic Background Explorer). Στις μετρήσεις αυτού του δορυφόρου βασίστηκε η εργασία των Νομπελιστών, οι οποίοι μπόρεσαν έτσι να παρατηρήσουν το Σύμπαν στα αρχικά του στάδια. Ο Καθηγητής επικεντρώθηκε στην ακριβή μέτρηση της θερμοκρασίας της κοσμικής ακτινοβολίας υποβάθρου και με την ιδέα να διαπιστώσει αν το Σύμπαν περιστρέφεται ανέπτυξε ένα όργανο που ονόμασε ραδιόμετρο μικροκυμάτων, το οποίο τοποθέτησε πάνω σε ένα κατασκοπευτικό αεροσκάφος U-2, για να ανιχνεύσει θερμοκρασιακές διαφορές σε διάφορα σημεία του, που όμως τελικά, δεν επαρκούσε για την ερμηνεία της σημερινής μορφής του. Διαπίστωσε όμως κάποιες απειροελάχιστες διακυμάνσεις της θερμοκρασίας που αποτελούσαν ενδείξεις ύπαρξης προγονικών μορφών των σημερινών γαλαξιών. Ο Smoot και η ομάδα του πραγματοποίησαν μετρήσεις που ήταν σε θέση να αποδείξουν τη θεωρία της αποκαλούμενης ανισοτροπίας, αποδεικνύοντας ότι η ακτινοβολία υποβάθρου δεν είναι ομοιογενής. Η θερμοκρασία του μεταβάλλεται χωρικά κατά περίπου 0,01 ανά χιλιόγραμμο. «Οι ανισοτροπίες παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για την εξέλιξη του σύμπαντος, επειδή τα ζεστά και κρύα σημεία αντανακλούν τις διακυμάνσεις της πυκνότητας του αερίου κατά τη στιγμή που τα φωτόνια ξεκίνησαν το ταξίδι τους. Πιστεύεται ότι η βαρύτητα αύξησε αυτές τις διακυμάνσεις, προκαλώντας τη δημιουργία πυκνότερων περιοχών, οι οποίες, τελικά, εξελίχθηκαν σε γαλαξίες και συστάδες γαλαξιών», εξηγεί ο ερευνητής, o οποίος υποστηρίζει πως τα συγκεκριμένα ευρήματα θα μπορούσαν να ερμηνεύσουν τη σημερινή μορφή του Σύμπαντος. Ουσιαστικά ο Σμουτ δημιουργώντας λεπτομερείς χάρτες των θερμοκρασιακών διαφορών της κοσμικής ακτινοβολίας υποβάθρου έδωσε ενδείξεις μιας «εμβρυικής μορφής του Σύμπαντος». "Αν το σύμπαν σήμερα είναι μεσήλικας, αυτό που βρήκαμε είναι μια εικόνα περίπου 12 ώρες μετά τη σύλληψη του εμβρύου", είχε πει χαρακτηριστικά το 2006 μετά το Νομπέλ. Αν τον ρωτήσεις να σου δώσει μια εναλλακτική εικόνα της στιγμή της Μεγάλης Έκρηξης θα σου πει: «μοιάζει με ένα άπειρο σε διαστάσεις τρυβλίο Petri που περιέχει ταχέως διαιρούμενα κύτταρα. Αν ένα κύτταρο μεταλλάσσεται, δημιουργεί πολλά παρόμοια κύτταρα γύρω του, οπότε το άπειρο τρυβλίο Petri έχει περιοχές που φαίνονται εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους εξαιτίας αυτών των τοπικών μεταλλαγών».
Μετά το COBE, ο Smoot έλαβε μέρος σε ένα άλλο πείραμα που περιελάμβανε ένα στρατοσφαιρικό μπαλόνι MAXIMA. Είναι επίσης συνεργάτης στο σχεδιασμό του SNAP, ενός δορυφόρου που προορίζεται για να μετρήσει τις ιδιότητες της σκοτεινής ενέργειας. Αυτή τη στιγμή ο Smoot είναι αστροφυσικός, Ανώτερος Επιστήμων στο Εθνικό Εργαστήριο του Lawrence Berkeley (Lab Berkeley) από το 1974 και καθηγητής φυσικής στο πανεπιστήμιο Berkeley από το 1994. Από το 2010 διδάσκει Φυσική στο πανεπιστήμιο Diderot της Γαλλίας και από το 2016 Επίτιμος Καθηγητής στο πανεπιστήμιο Επιστήμης και Τεχνολογίας του Χονγκ Κονγκ Το 2003 του απονεμήθηκε το μετάλλιο του Αϊνστάιν και το 2009 το Μετάλλιο Oersted.
CRISTINA FLEMMING/67TH LINDAU
Κατά την ομιλία του στο Lindau ο αμερικανός επιστήμονας ανέλυσε τις τέσσερις σημαντικές διαδικασίες-επιδράσεις από όπου προέκυψαν τα συστατικά στοιχεία του Σύμπαντος. Συγκεκριμένα αναφέρθηκε στην πυρηνογέννεση δηλ. στη δημιουργία των σημαντικότερων στοιχείων (ελαφρών) του περιοδικού πίνακα από πυρηνικές αντιδράσεις στοιχειωδών σωματιδιών (πρωτονίων και νετρονίων) στα πρώτα τρία λεπτά μετά τη Μεγάλη Έκρηξη. Η σύνθεση ελαφρών στοιχείων προέκυψε και κατά τον κατακερματισμό κοσμικών ακτινών, ενώ των βαρέων στοιχείων από εκρήξεις υπερκαινοφανών αστέρων (σούπερνοβα). Στοιχεία παρήχθησαν επίσης και από την πρώτη γενιά αστεριών που οδήγησε στη δεύτερη γενιά αστρικών συστημάτων με πλανήτες.
Ρυτίδες στο χρόνο
Ο Smoot μεγάλωσε στο Yukon της Φλόριντα, σε ένα οικογενειακό περιβάλλον εξαιρετικά φιλικό προς τη γνώση, η μητέρα του δίδασκε Ιστορία της Επιστήμης σε κολλέγιο και ο πατέρας του ένας υδρολόγος στο Αμερικανικό Ινστιτούτο Γεωλογικών Ερευνών, τον οποίο είχε και ως πρότυπο. «Μεγάλωσα σε ένα σπίτι όπου οι γονείς μου μού έδιναν απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματά μου. Αυτό μου καλλιέργησε το ενδιαφέρον για τη γνώση. Αν γνωρίζεις και μπορείς να καταλαβαίνεις τον κόσμο, τότε δεν έχεις τίποτε να φοβάσαι», λέει ο ίδιος και συνεχίζει: «Όσα δεν διδάχτηκα στο γυμνάσιο, μου τα δίδαξαν οι γονείς μου στο σπίτι», συμπληρώνει. Ο ίδιος πιστεύει μόνο όσα μπορούν να αποδειχτούν επιστημονικά, αγάπησε τον Γαλιλαίο γιατί ακριβώς εργαζόταν επιστημονικά με παρατήρηση και με πείραμα. Γύρισε το τηλεσκόπιο στον ουρανό και κατέγραψε αυτό που είδε. Δεν «σαμποτάρει» όμως και κάποια που δεν αποδεικνύονται όπως η πίστη στο Θεό: «Ως επιστήμονας προσπαθώ να μη μένω σε υποθέσεις, αλλά να προχωρώ σε αποδείξεις. Είναι αρκετοί αυτοί που ψάχνουν για την ύπαρξη του Θεού. Δεν ανήκω σε αυτούς. Αυτό που μετράει κατά τη γνώμη μου είναι ο αυτοπροσδιορισμός του κάθε ατόμου σε σχέση με το περιβάλλον του και με τον κόσμο».
Αυτό που εκπλήσσει τον Νομπελίστα είναι ότι αισθάνεται ακόμη νέος και έτοιμος να ξεκινήσει από την αρχή. Το δεύτερο που τον συναρπάζει είναι η ταχύτατη πρόοδος της Τεχνολογίας που έχει αλλάξει τη ζωή μας ριζικά. Από την άλλη, αυτό που τον ανησυχεί είναι οι λανθασμένες αποφάσεις που παίρνουν πολίτες, ηγέτες και κυβερνήσεις για σημαντικά θέματα που αφορούν την ανθρωπότητα, όπως είναι η κλιματική αλλαγή.
Οι συμβουλές που δίνει στα νέα παιδιά είναι να ασχοληθούν με κάτι που πραγματικά τα συναρπάζει. Με κάτι που τους δίνει χαρά και νόημα στην καθημερινότητά τους, με κάτι που να παθιάζονται. Τον Ιανουάριο του 1994 ο Νομπελίστας εξέδωσε το βιβλίο του με τίτλο: “Wrinkles in Time”(Ρυτίδες στο χρόνο) με στόχο να εμπνεύσει τους νέους ανθρώπους να ασχοληθούν με την Επιστήμη. Στο εξώφυλλο με μεγάλα γράμματα ήταν το σχόλιο του Στήβεν Χώκινγκ: «Η μεγαλύτερη επιστημονική ανακάλυψη τους αιώνα, αν όχι όλων των καιρών».
Η συζήτηση με το Νομπελίστα ολοκληρώνεται εδώ γιατί ο ίδιος πρέπει να δώσει τη διάλεξή του. Τρέχω κι εγώ να βρω μια καλή θέση στο Αμφιθέατρο για να τον παρακολουθήσω συγκρατώντας τις τελευταίες πληροφορίες μου δίνει: πως ακόμη ακούει “Queen”με μανία και πως καταναλώνει μόνο ελληνικό βιολογικό ελαιόλαδο που προμηθεύεται κατευθείαν από την Ελλάδα.
