Με την πτώση του κομμουνισμού στην Αλβανία το 1991, το ζήτημα των επονομαζόμενων Τσάμηδων επανήλθε στην επικαιρότητα, και ανακύπτει σε κάθε φάση έντασης στις ελληνοαλβανικές σχέσεις. Τη Δευτέρα έγινε η αιτία ματαίωσης της συνάντησης των προέδρων της Ελλάδας και της Αλβανίας http://www.naftemporiki.gr/news/static/05/11/02/1115176.htm .
Οι Τσάμηδες έχουν ιδρύσει στην Αλβανία τον «Πολιτικό - Πατριωτικό Σύλλογο "Τσαμουριά"» ("Camëria"). Στις 30 Ιουνίου 1994 η αλβανική Βουλή καθιέρωσε ομόφωνα την 27η Ιουνίου ως ημέρα «γενοκτονίας» των Τσάμηδων.
«Μετά την Μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών οι Τουρκαλβανοί (για την ακρίβεια μουσουλμάνοι που είχαν την αλβανική ως μητρική γλώσσα) της Θεσπρωτίας, οι επονομαζόμενοι και "Τσάμηδες", παρέμειναν στη Θεσπρωτία, διότι δήλωσαν ότι είναι Ελληνες και δεν επιθυμούν την ανταλλαγή*.
Οι Τσάμηδες αριθμούσαν περί τις 18.000 πληθυσμό, ασχολούνταν με τη γεωργία και κατείχαν τα καλύτερα κτήματα στην περιοχή, ενώ συνέχιζαν τις αδιάλειπτες συνωμοτικές τους ενέργειες δια την ενσωμάτωση της Θεσπρωτίας στην Αλβανία.
Η ευρισκόμενη πλησίον των ελληνοαλβανικών συνόρων, πόλη των Φιλιατών, είχε καταστεί το κέντρο της ενεργουμένης στη Θεσπρωτία αλβανικής προπαγάνδας.
Τον Μάϊο του 1917, όταν τα ιταλικά στρατεύματα κατέλαβαν τη Θεσπρωτία, οι Τσάμηδες οπλισθέντες απετέλεσαν τμήματα του ιταλικού στρατού. Στην Πέρδικα ύψωσαν την αλβανική σημαία... Οταν κατά την ιταλική επίθεση της 28 Οκτωβρίου ο Ελληνικός Στρατός υποχώρησε στο Νότιο Τομέα, οι Τσάμηδες αποτέλεσαν την εμπροσθοφυλακή του Ιταλικού Στρατού. Με γιορτές και πανηγύρια ύψωσαν στο Μαργαρίτι την αλβανική σημαία.
Στην Κατοχή, οι Τσάμηδες βοηθούσαν με ένοπλα τμήματα τα ιταλικά κι αργότερα τα γερμανικά στρατεύματα στις επιχειρήσεις εναντίον των Ελλήνων... Στις 29-9-1943, ύστερα από την απόφαση της Τσάμικης ηγεσίας, της Μιντζιλισί Ινταρέ, αποφασίζεται ο "αποκεφαλισμός" της ελληνικής ηγεσίας της περιοχής. Συλλαμβάνονται πενήντα δύο Ελληνες και δεμένοι οδηγούνται ενάμισι χιλιόμετρο έξω από την Παραμυθιά, στον Αϊ Γιώργη, με συνοδεία πενήντα Τσάμηδων και δεκαπέντε Γερμανών. Ο επικεφαλής Γερμανός αξιωματικός γλυτώνει τρεις και εκτελούνται οι υπόλοιποι σαράντα εννιά... Προέβαιναν σε παρακολουθήσεις και καταδόσεις Χριστιανών, ως επικίνδυνων δια την ασφάλεια των Ιταλικών στρατευμάτων Κατοχής, με σκοπό την αρπαγή της περιουσίας τους... Το καλοκαίρι του 1944 οι ομάδες ανταρτών του ΕΔΕΣ απελευθέρωσαν την Παραμυθιά, την Πάργα και μεγάλο παραλιακό τμήμα της Θεσπρωτίας.
Ο Διοικητής της 10ης Μεραρχίας του ΕΔΕΣ του Ν. Ζέρβα στις 29 και 30 Ιουνίου 1944 καλεί τους Τσάμηδες να καταθέσουν τα όπλα και να ασχοληθούν με τα ειρηνικά τους έργα. Τους διαβεβαιώνει δε ότι θα προστατευθεί η ζωή, η τιμή και η περιουσία τους. «Παρά τον τουφεκισμόν 49 επιφανών κατοίκων της Παραμυθιάς και την ενέργειαν και άλλων εκτελέσεων, ως και προδοτικών πράξεων του μουσουλμανικού στοιχείου, η Μεραρχία επέδειξε τας πλέον διαλλακτικάς διαθέσεις».
Για να αποφύγουν την τιμωρία, κατόρθωσαν να κερδίσουν τον απαιτούμενο χρόνο για να διώξουν στην Αλβανία τις οικογένειές τους, τις οικοσκευές, τα ποίμνια. Οι ένοπλοι απεχώρησαν μαζί με τα Γερμανικά στρατεύματα στην Αλβανία, όπου έκτοτε παραμένουν...». (Από το Ελληνοκαναδικό Βήμα της 17ης/10/2003, που επικαλείται ως πηγή το Αρχείο της Πανελλήνιου Συνομοσπονδίας Εθνικών Αντιστασιακών Οργανώσεων).
«Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Θεσπρωτίας, αφού εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή πληθυσμών το 1923 -και χωρίς την προστασία μιας ξένης δύναμης- αντιμετώπισαν διακρίσεις από το ελληνικό κράτος που ενέτειναν τις διαμάχες τους (κυρίως για ζητήματα γης) με τους πρόσφυγες που είχαν έλθει από τη Μικρά Ασία.
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής οι Τσάμηδες συνεργάστηκαν με τις ιταλικές δυνάμεις και έτσι επήλθε η ολοκληρωτική ρήξη με τους χριστιανούς κατοίκους της Ηπείρου. Τον Ιούνιο του 1944 τμήματα της 10ης Μεραρχίας του ΕΔΕΣ μπήκαν στην Παραμυθιά σφαγιάζοντας εκατοντάδες Τσάμηδες. Ως τον Δεκέμβριο του 1944, 22.000-25.000 έλληνες Τσάμηδες είχαν περάσει τα σύνορα, καταφεύγοντας στην Αλβανία». («Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες» του Γιώργου Μαργαρίτη, Εκδόσεις Βιβλιόραμα 2005)
«Οι Τσάμηδες εξαιρέθηκαν από τη Συνθήκη της Λωζάνης, ως αποτέλεσμα αλβανικών ενεργειών (του Υπουργού Εξωτερικών της Αλβανίας P. Evangelji και του εκπροσώπου της αλβανικής Αντιπροσωπείας στην Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ), B. Blishinti), ενώ σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε και ο επικεφαλής της ιταλικής Αντιπροσωπείας G. Montagna, ο οποίος πρότεινε να παραμείνουν στην Ελλάδα...
Μια άλλη πτυχή αυτού του ζητήματος συνιστούν οι περιουσίες των Τσάμηδων. Ενα τμήμα των περιουσιών κατασχέθηκε με βάση τη Συνθήκη της Λωζάνης και ύστερα από συμφωνία με τους ιδιοκτήτες για να καλυφθούν οι ανάγκες των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν την Ηπειρο, ωστόσο το ζήτημα επανήλθε πολλές φορές στην επικαιρότητα, και πριν από την εισβολή των ιταλικών στρατευμάτων στην Ελλάδα το 1940. Ιστορικοί εκτιμούν ότι οι Τσάμηδες αισθανόμενοι αδικημένοι με την εξέλιξη του θέματος των περιουσιών τους οδηγήθηκαν και στο να συνεργασθούν με τους Ιταλούς και τους Γερμανούς...
Μετά την αποχώρηση των Γερμανών, 18.000 Τσάμηδες εγκατέλειψαν την Ελλάδα, ενώ με βάση τα στοιχεία της απογραφής της 7ης/4/1951, είχαν παραμείνει στη χώρα 123 Τσάμηδες. Το Ειδικό Δικαστήριο Δωσίλογων των Ιωαννίνων, εκδίδει μέχρι το 1948, χίλιες επτακόσιες και πλέον καταδικαστικές αποφάσεις εις βάρος των Τσάμηδων, με ποινή για πολλούς εξ' αυτών το θάνατο.
Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε η απαλλοτρίωση και διανομή των περιουσιών των Τσάμηδων, ενώ υλοποιήθηκε και η διαδικασία για την αφαίρεση της ιθαγένειας». (Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000), Ελευθερία Μαντά, εκδ. Ιδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου).
K.T.
