Οι διάφοροι επιτήδειοι που αφθονούν στις δικτατορίες έχουν το ενοχλητικό ταλέντο να επιβιώνουν στα συντρίμμια όταν πέφτουν οι δικτάτορες και να ανθούν, το ίδιο απροκάλυπτα, στα νέα καθεστώτα.
Στην Ιαπωνία μετά το 1945, οι γραφειοκράτες που είχαν ευδοκιμήσει στον πόλεμο όχι μόνο επέζησαν, αλλά έφτασαν να διοικούν και τη χώρα. Σκοτεινά πρόσωπα της κομμουνιστικής εποχής εξακολουθούν να κινούν τα νήματα στη Ρουμανία και άλλες χώρες του πρώην σοβιετικού συνασπισμού. Συνεργάτες των Ναζί έγιναν υπουργοί στη μεταπολεμική Γαλλία.
Τώρα είναι η σειρά του Ιράκ. Το είδαμε την προηγούμενη εβδομάδα, γράφει ο καθηγητής Ιαν Μπουρούμα στους «New York Times», όταν γιατροί και νοσοκόμες βγήκαν στους δρόμους για να καταγγείλουν τον διορισμό ενός παλιού αξιωματούχου του Μπάαθ ως νέου υπουργού Υγείας.
Πώς μπορούν οι Ιρακινοί να είναι σίγουροι ότι οι άνθρωποι του παλιού καθεστώτος δεν θα δηλητηριάσουν τη μετα-σανταμική πολιτική σκηνή; Ένα είδος απο-μπααθοποίησης είναι βέβαιο ότι χρειάζεται. Η δημοκρατία εξαρτάται από την εμπιστοσύνη στα πρόσωπα και στους θεσμούς.
Η απαλλαγή από την ανώτατη ηγεσία είναι το εύκολο κομμάτι. Οι δυσκολίες αρχίζουν με τα μεσαία στελέχη: τους δεσμοφύλακες, τους πανεπιστημιακούς καθηγητές, τους αξιωματικούς του στρατού. Πόσο βαθιά πρέπει να προχωρήσει η κάθαρση; Πρέπει να τιμωρηθούν οι άνθρωποι αυτοί ή απλώς να χάσουν τη θέση τους;
Μια επιλογή είναι να αφήσει κανείς τα πράγματα όπως είναι, να ξεχάσει το παρελθόν και να συγκεντρωθεί στο μέλλον. Αυτό συνέβη περίπου στην Ισπανία μετά τον Φράνκο, και στη Ρωσία μετά την πτώση του κομμουνισμού. Στις περιπτώσεις εκείνες, όμως, οι ακρότητες είχαν γίνει δεκαετίες πριν πέσουν οι δικτατορίες. Οι πληγές που αφήνουν οι Μπααθικοί, αντίθετα, είναι φρέσκες και δύσκολα ξεχνιούνται.
Η τόσο απότομη πτώση του Σαντάμ είχε ένα πλεονέκτημα: δεν έγιναν συμφωνίες, δεν δόθηκαν υποσχέσεις για ασυλία ή για μελλοντικά κυβερνητικά αξιώματα, όπως συνέβη στην Πολωνία και στη Χιλή. Οι Ανατολικογερμανοί τα πήγαν καλύτερα. Μια ειδική επιτροπή, με επικεφαλής έναν πάστορα, προστάτευσε τους φακέλους της πρώην μυστικής αστυνομίας από τις καταχρήσεις. Οι Ανατολικογερμανοί είχαν όμως το μεγάλο πλεονέκτημα ότι οι διεφθαρμένοι αξιωματούχοι μπορούσαν να αντικατασταθούν εύκολα από Δυτικογερμανούς. Οι διώξεις δεν άφησαν σοβαρά κενά στη γραφειοκρατία, αν και η όλη επιχείρηση είχε έναν αέρα αποικιοκρατίας.
Το ηθικό κύρος ήταν ο παράγων που επέτρεψε την επιτυχία των Επιτροπών Αλήθειας στη Νότια Αφρική. Χωρίς τον Μαντέλα και τον Ντέσμοντ Τούτου, η ιδέα της παροχής αμνηστίας, δεν θα είχε λειτουργήσει.
Εδώ είναι που το Ιράκ έχει σοβαρό πρόβλημα. Δεν υπάρχουν ιρακινοί Αντενάουερ, Μαντέλα ή Τούτου. Οι εξόριστοι δεν έχουν ποτέ το ίδιο κύρος μ’ εκείνους που έμειναν και υπέφεραν. Ισως οι Σιίτες να μπορούσαν να παίξουν ένα σταθεροποιητικό ρόλο, αυτό δεν αρέσει όμως στους Σουνίτες και τους Κούρδους.
Ο καλύτερος παραλληλισμός που μπορεί να γίνει ίσως σήμερα με το Ιράκ είναι η Αιθιοπία το 1991, μετά την πτώση του καθεστώτος Μενγκίστου. Οι Αιθίοπες ήταν οι πρώτοι που δίκασαν τους ηγέτες τους για γενοκτονία. Οι δίκες εκείνες, όμως, αντιμετωπίστηκαν με αδιαφορία και κυνισμό από τον αιθιοπικό λαό, λόγω του εθνοτικού χαρακτήρα της πολιτικής στην Αιθιοπία (όπως και στο Ιράκ). Οι αντίπαλοι των δικών ισχυρίζονταν ότι δεν ήταν τίποτα περισσότερο από μια προσπάθεια της κυβέρνησης μειοψηφίας των Τιγκρέ να αποσπάσει την εύνοια της Δύσης.
Ανάλογα προβλήματα μπορεί να υπάρξουν και στο Ιράκ. Οι Αραβες δεν θα δεχθούν να δικαστούν από Κούρδους, Σουνίτες ή Σιίτες. Αλλά και οι Αμερικανοί δεν έχουν ούτε τη γνώση, ούτε την εξουσία να κάνουν κάθαρση στους κόλπους των Μπααθικών.
Χρειάζεται έτσι μια διεθνής προσπάθεια. Κι επειδή ούτε οι ΗΠΑ ούτε η νέα ιρακινή κυβέρνηση απολαμβάνουν της εμπιστοσύνης για να αναλάβουν ένα τέτοιο έργο, ο πιο αρμόδιος να το πράξει είναι τα Ηνωμένα Εθνη.
Πηγές: New York Times, Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων
