«Σαν νάνος που την πλησιάζει η Σελήνη»: έτσι αισθάνθηκε στα μέσα της δεκαετίας του '50 η πρώτη σύζυγος του Αμάρτια Σεν, η ινδή συγγραφέας Ναμπανεέτα Ντεβ, όταν την πλησίασε ο μετέπειτα Νομπελίστας. Ανάλογο δέος φαίνεται πως αισθάνθηκε και ο δημοσιογράφος των «Τimes» Ντέιβιντ Ααρόνοβιτς, όταν συναντήθηκε με τον Σεν στο Κέιμπριτζ για να μιλήσουν για το καινούργιο του βιβλίο.
Το βιβλίο λέγεται «Η ιδέα της δικαιοσύνης», και οι εκδότες του το χαρακτηρίζουν «το πιο φιλόδοξο βιβλίο που έχει γράψει». Από τον Διαφωτισμό και μετά, λέει στον βρετανό δημοσιογράφο, έχουν υπάρξει ουσιαστικά δύο τρόποι να εξετάσει κανείς τη δημιουργία μιας δίκαιης κοινωνίας. Ο ένας, που προέρχεται από τον Χομπς, είναι η παράδοση του κοινωνικού συμβολαίου και συνδέεται με τον Λοκ, τον Ρουσώ, τον Καντ και τον Τζον Ρωλς, τον «μεγαλύτερο ηθικό φιλόσοφο της εποχής μας», όπως τον χαρακτηρίζει ο Σεν.
Βαθύ χάσμα χωρίζει αυτή την προσέγγιση από εκείνη που αποδίδεται στον Ανταμ Σμιθ, τον Κοντορσέ, τον Τζον Στιούαρτ Μιλ και τον Μαρξ. Η δεύτερη αυτή προσέγγιση δεν ασχολείται με το πώς πρέπει να είναι μια ιδανική δίκαιη κοινωνία, αλλά με το πώς θα μπορούσε να εξαλειφθεί αυτό που οι άνθρωποι θεωρούν αδικία στον κόσμο. Ο Μιλ δεν πίστευε ότι η κατάργηση της δουλείας ή η βελτίωση της θέσης της γυναίκας θα οδηγούσαν σε μια τέλεια κοινωνία, αλλά θεωρούσε ότι αξίζει τον κόπο να δοκιμαστεί κάτι τέτοιο.
«Το πρόβλημα που έχουμε σήμερα είναι το ίδιο μ' εκείνο που υπήρχε τον 18ο αιώνα», τονίζει ο Σεν. «Δεν πρόκειται για τη δουλεία, αλλά για προβλήματα όπως ο υποσιτισμός των παιδιών ή ο θάνατος ανθρώπων από ασθένειες για τις οποίες η θεραπεία είναι γνωστή».
Ενα μεγάλο μέρος της Ιδέας της Δικαιοσύνης καταλαμβάνεται από την απάντηση του συγγραφέα στα συμπεράσματα κεντροαριστερών οικονομολόγων που, κατά τον Σεν, έχουν περιορισμένη εικόνα για τις ανθρώπινες ανάγκες. Ενας από αυτούς είναι ο καθηγητής Ρίτσαρντ Ουίλκινσον, ο οποίος θεωρεί ως θεμέλιο της αδικίας την ανισότητα των εισοδημάτων. Ενας άλλος είναι ο καθηγητής Ρίτσαρντ Λάγιαρντ, που συνδέει την ελευθερία με την ευτυχία. Το πρόβλημα με την ευτυχία, λέει ο Σεν, είναι ότι μπορεί να αισθάνεσαι ευτυχισμένος, αλλά στην πραγματικότητα να μην είσαι ελεύθερος. Αυτό συνέβαινε, για παράδειγμα, με ορισμένους δούλους, που αισθάνονταν πιο «ευτυχείς» στη φυτεία, απ' ότι στον δύσκολο έξω κόσμο. «Είναι θλιβερό το πόσο εύκολα προσαρμόζονται οι άνθρωποι όταν είναι στερημένοι. Μελέτησα για 15 χρόνια την πείνα και διαπίστωσα με έκπληξη πόσο ευτυχή είναι τα θύματα της πείνας όταν τους προσφέρεται ένα γεύμα».
Η επαναστατική ιδέα του Σεν αφορά την ικανότητα των ανθρώπων να επιλέγουν τον τρόπο με τον οποίο θα ζουν καλά. Μια καλή ιδέα της δικαιοσύνης είναι η βελτίωση αυτής της ικανότητας. «Πάρτε τις στερημένες γυναίκες σε μια πολύ άνιση κοινωνία. Εχουν λιγότερα δικαιώματα να πάνε στο σχολείο και λιγότερο ενδιαφέρον να ζουν καλά. Μια από τις πρώτες μου μελέτες είχε σχέση με το Νοσοκομείο της Βομβάης, οι στατιστικές του οποίου έδειχναν ότι τα κορίτσια ήταν πολύ πιο άρρωστα από τα αγόρια επειδή μεταφέρονταν στο νοσοκομείο μόνο όταν ήταν πιο άρρωστα από τα αγόρια, κι αυτό επειδή το ενδιαφέρον για την υγεία των αγοριών ήταν μεγαλύτερο. Το ερώτημα λοιπόν τι μπορούν να κάνουν οι γυναίκες και πόσο διαφορετική είναι η πρόσβασή τους στην τροφή και την εκπαίδευση από εκείνη των ανδρών. Πόσο τις σέβονται όταν εκφράζουν μια άποψη. Πόσο τους επιτρέπεται να ανεβαίνουν τα σκαλιά της ιεραρχίας όταν το αξίζουν».
Πηγή: The Times
