Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου δεν ήταν μεγάλη είδηση στη Ρωσία. Ούτε αποτέλεσε έκπληξη. Ηταν η λογική συνέπεια της διαδικασίας που ξεκίνησε στη Μόσχα το 1985, όταν ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ήλθε στην εξουσία.
Το 1989, η «περεστρόικα» βρισκόταν σε πλήρη άνθηση. Ο Αντρέι Ζαχάροφ, ο πιο διάσημος διαφωνών της Ρωσίας, είχε επιστρέψει από την υποχρεωτική εξορία του στο Γκόρκι και είχε εκλεγεί στο πρώτο σοβιετικό κοινοβούλιο. Απαγορευμένες ταινίες και βιβλία είχαν έλθει στο προσκήνιο. Οι Ρώσοι είχαν αρχίσει να ταξιδεύουν στη Δύση.
Η ιδέα να σταλούν άρματα μάχης για να παταχθούν οι βελούδινες επαναστάσεις στην ανατολική Ευρώπη ήταν αδιανόητη. Ο Γκορμπατσόφ είχε πει από το 1985 στους κομμουνιστές ηγέτες της ανατολικής Ευρώπης ότι η Μόσχα δεν θα παρενέβαινε στις εσωτερικές τους υποθέσεις. Εκείνοι δεν τον πίστεψαν ή δεν ήθελαν να μοιραστούν τα νέα με τους πολίτες τους - γιατί μόλις θα έφευγαν οι σοβιετικοί στρατιώτες και οι σοβιετικές επιδοτήσεις, οι μέρες τους ήταν μετρημένες.
Όταν ο Γκορμπατσόφ επισκέφθηκε την Πράγα το 1987, ο τσεχικός λαός τού ζήτησε να μείνει. Στο πρόσφατο θεατρικό έργο του Τομ Στόπαρντ με τίτλο «Rock 'n' Roll», ο Γιαν, ο τσέχος πρωταγωνιστής, εξηγεί σε ένα βρετανό δημοσιογράφο: «Οταν ο Γκορμπατσόφ και η όμορφη Ραϊσα χαμογελούν και χαιρετούν, οι Τσέχοι τρελαίνονται. Όταν ήμασταν μεταρρυθμιστές, οι Σοβιετικοί εισέβαλαν. Τώρα που μεταρρυθμιστές είναι οι Σοβιετικοί, ανακαλύπτουν ένα βαθύ σεβασμό για το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των Τσέχων».
Ο Γκορμπατσόφ είχε τον δικό του «Γιαν». Ο καλύτερος φίλος του στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας ήταν ο Ζντένεκ Μλίναρ, ένας νεαρός τσέχος κομμουνιστής που αργότερα έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην Ανοιξη της Πράγας. (Στη συνέχεια εκδιώχθηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα, κι ύστερα από τη χώρα).
Οταν ο Γκορμπατσόφ έγινε ΓΓ του Κομμουνιστικού Κόμματος, ο Μλίναρ ήταν ένας από τους λίγους ξένους που τον γνώριζαν καλά: «Μιλάμε για έναν άνθρωπο που αποδίδει μεγαλύτερη σημασία στη δική του εμπειρία απ'ό,τι σ' αυτά που είναι γραμμένα στα χαρτιά».
Η παιδική ηλικία του Γκορμπατσόφ στο χωριό Πριβόλνοε της νότιας Ρωσίας διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό τις ευαισθησίες του. Και οι δύο παππούδες του έπεσαν θύματα της σταλινικής καταστολής. Ο ένας αντέδρασε στην κολεκτιβοποίηση και τον έστειλαν να κόβει δέντρα στη Σιβηρία το 1934. Ο άλλος συμμορφώθηκε με τη νέα αγροτική πολιτική, αλλά συνελήφθη το 1937 ως «εχθρός του λαού». Τα βασανιστήρια που υπέστη κατά την ανάκριση και οι οικογενειακές ιστορίες για τον λιμό που προκάλεσε η κολεκτιβοποίηση σε μια από τις πιο γόνιμες περιοχές της Ρωσίας σημάδεψαν για πάντα τον Γκορμπατσόφ.
Η αρχή της πολιτικής σταδιοδρομίας του Γκορμπατσόφ συνέπεσε με τις καταγγελίες του Χρουστσόφ για τη λατρεία προσωπικότητας επί Στάλιν και με τις προσπάθειες αποσταλινοποίησης της χώρας. Το 1967, ο Μλίναρ πήγε μυστικά να δει και να μιλήσει με τον παλιό του φίλο από το πανεπιστήμιο. Μοιράστηκαν τις σκέψεις και τα συναισθήματα που ενέπνευσαν τόσο την Ανοιξη της Πράγας όσο και τα ανοίγματα της Ρωσίας. Οταν όμως τα σοβιετικά τανκς εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβακία, τον Αύγουστο του 1968, όλες οι ελπίδες που είχαν δημιουργηθεί συνετρίβησαν. Ο Μλίναρ, μαζί με άλλους μεταρρυθμιστές, εστάλη στη Μόσχα και υποχρεώθηκε να υπογράψει ένα πρωτόκολλο πολιτικής παράδοσης. Το αποκάλεσαν «εξομάλυνση». Φυσικά δεν επρόκειτο για τίποτα τέτοιο.
Ο Γκορμπατσόφ δεν αντέδρασε τότε. Όταν επισκέφθηκε όμως τον επόμενο χρόνο την Πράγα, αποφάσισε να εμπιστευτεί τα δικά του μάτια. Δεν πήγε να δει τον Μλίναρ, που δούλευε πια σ' ένα μουσείο, κάτι τέτοιο θα αποτελούσε πολιτική αυτοκτονία. Είδε όμως αντισοβιετικά συνθήματα και εχθρικούς εργάτες που αρνούνταν να μιλήσουν στους ρώσους επισκέπτες. «Ενιωσα ότι η σοβιετική δράση είχε καταδικαστεί από το λαό», θα έλεγε αργότερα.
Από πολλές απόψεις, η περεστρόικα του Γκορμπατσόφ ήταν μια καθυστερημένη εκπλήρωση της Ανοιξης της Πράγας. Το επίτευγμά του ήταν ότι διατύπωσε δημοσίως αυτά που οι πολίτες έλεγαν ιδιωτικώς για χρόνια: ότι οι άνθρωποι στη Δύση ζούσαν καλύτερα από αυτούς στην ΕΣΣΔ, ότι η σοβιετική οικονομία δεν πήγαινε καλά, ότι «δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να ζούμε έτσι». Ολα αυτά ήταν προφανή. Το να τα ομολογήσεις όμως ανοιχτά ήταν ένα τεράστιο επίτευγμα.
* Στη φωτογραφία του Sven Simon, ο Γκορμπατσόφ (αριστερά) με τον ηγέτη της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας (ΛΔΓ) Ερικ Χόνεκερ ένα μήνα πριν από την πτώση του Τείχους, κατά τη διάρκεια στρατιωτικής παρέλασης για τα 40 χρόνια από την ίδρυση της ΛΔΓ.
Πηγή: The Economist, ΑΠΕ-ΜΠΕ
