Από την έντυπη έκδοση
Του Προκόπιου Θεοδωρίδη
Αναπληρωτής καθηγητής Μάρκετινγκ, διευθυντής του Εργαστηρίου Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων του Αγροτικού Χώρου στο Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίμων του Πανεπιστημίου Πατρών
Του Θεοφάνη Ζαχαράτου
Υποψήφιος διδάκτωρ, μέλος του Εργαστηρίου Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων του Αγροτικού Χώρου στο Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίμων του Πανεπιστημίου Πατρών
Η δεκαετία που διανύουμε αποτελεί τη «δεκαετία δράσης» για την επίτευξη των στόχων της Ατζέντας 2030 των Ηνωμένων Εθνών και τη μετάβαση σε μια οικονομία που υιοθετεί το μοντέλο της βιώσιμης ανάπτυξης με σεβασμό στον άνθρωπο και στο περιβάλλον. Μια από τις βασικές προϋποθέσεις για να γίνει εφικτή αυτή η αλλαγή, από το μέχρι τώρα «business as usual» στο νέο μοντέλο οργάνωσης της οικονομίας και της κοινωνίας, είναι ο περιορισμός της απώλειας και της σπατάλης τροφίμων (FLW). Η παραπάνω προϋπόθεση αποτυπώνεται στον στόχο 12 -Υπεύθυνη παραγωγή και κατανάλωση-, σύμφωνα με τον οποίο μέχρι το 2030 οφείλουμε να μειώσουμε τη σπατάλη τροφίμων κατά 50% σε όλος το μήκος της αλυσίδας εφοδιασμού τροφίμων. Γιατί όμως η σπατάλη τροφίμων αποτελεί πρόβλημα για τις σύγχρονες κοινωνίες;
Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα μπορεί να δοθεί εξετάζοντας τις επιπτώσεις του προβλήματος. Συνοπτικά μπορούμε να αναφέρουμε:
* Περιβάλλον: Εκπομπές επικίνδυνων αερίων του θερμοκηπίου που απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα στο στάδιο της αποσύνθεσης των τροφίμων, απώλεια νερού, γης και άλλων φυσικών πόρων για την παραγωγή τροφίμων που τελικά δεν καταναλώθηκαν.
* Κοινωνία: Αύξηση της επισιτιστικής ανασφάλειας, ένταση της φτώχειας, της πείνας και των ανισοτήτων.
* Οικονομία: Απώλεια χρηματικών πόρων για την παραγωγή προϊόντων που δεν πωλήθηκαν και αντίστοιχα απώλεια εισοδήματος των νοικοκυριών για τρόφιμα που τελικά δεν καταναλώθηκαν. Επίσης, η διαχείριση του μεγάλου όγκου των αποβλήτων αποτελεί μια εξαιρετικά κοστοβόρα διαδικασία για την πολιτεία και το κράτος.
Και γιατί η σπατάλη τροφίμων είναι ένα πολύπλοκο πρόβλημα που χρήζει ιδιαίτερης προσέγγισης;
Η πολυπλοκότητα αυτή οφείλεται αφενός στα αίτια δημιουργίας της σπατάλης τροφίμων, τα οποία ποικίλλουν ανάλογα με το επίπεδο ανάπτυξης μιας χώρας, το είδος του τροφίμου και το στάδιο της αλυσίδας εφοδιασμού τροφίμων στο οποίο συντελείται η σπατάλη. Και αφετέρου, στη συμπεριφορά του καταναλωτή, καθώς -όπως τονίζουν οι έρευνες στις ανεπτυγμένες χώρες- το μεγαλύτερο μέρος της σπατάλης τροφίμων συντελείται στο επίπεδο της τελικής κατανάλωσης και είναι στενά συνδεδεμένο με παγιωμένες λανθασμένες πρακτικές τόσο κατά την αγορά όσο και κατά την προετοιμασία και απόρριψη των τροφίμων. Επομένως, η λύση του προβλήματος είναι συνδεμένη με τη συμπεριφορά του καταναλωτή, με ψυχολογικούς παράγοντες που συνδέονται με το κοινωνικό περιβάλλον, με εξωτερικά ερεθίσματα και με τις πληροφορίες που λαμβάνει και πρέπει να αναλύσει ο καθένας από εμάς.
Πόσο χρήσιμη είναι η πληροφορία που λαμβάνουν οι καταναλωτές από τις ετικέτες στις συσκευασίες των τροφίμων;
Βασική πληροφορία με την οποία ερχόμαστε σχεδόν καθημερινά σε επαφή είναι και οι αναγραφόμενες ημερομηνίες στις συσκευασίες των τροφίμων. Οι γνωστές ετικέτες «ημερομηνία λήξης» και «ανάλωση κατά προτίμηση έως». Το ερώτημα όμως είναι πόσο ξεκάθαρες είναι αυτές οι πληροφορίες για τους καταναλωτές, πόσο τους βοηθούν στην αγορά, αλλά και στην απόρριψη τροφίμων και ποιος ο ρόλος τους στο πρόβλημα της σπατάλης τροφίμων;
Στοιχεία από έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2018) αναφέρουν ότι περισσότερο από το 10% της ετήσιας σπατάλης τροφίμων στην Ε.Ε. είναι συνδεδεμένο με αυτές τις ετικέτες και τη δυσκολία των καταναλωτών να τις ερμηνεύσουν. Αυτός είναι ο λόγος που η Κομισιόν μέχρι το τέλος του 2022 θα προτείνει νέους τρόπους σήμανσης των προϊόντων διατροφής. Και στη χώρα μας όμως η εικόνα δεν είναι διαφορετική, τα ευρήματα αναφορικά με τη συμπεριφορά των καταναλωτών και τις ετικέτες «ημερομηνία λήξης» και «ανάλωση κατά προτίμηση έως» αποδεικνύουν ότι οι καταναλωτές δεν αναγνωρίζουν τις διαφορές ανάμεσα στις δύο ετικέτες και τις περισσότερες φορές λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο, αντιλαμβάνονται δηλαδή και τις δύο σημάνσεις ως «ημερομηνία λήξης».
Ως Ερευνητικό Εργαστήριο Οργάνωσης και Διοίκησης των Επιχειρήσεων του Αγροτικού Χώρου του τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίμων του Πανεπιστημίου Πατρών, μελετάμε το φαινόμενο της σπατάλης τροφίμων και τη συμπεριφορά του Έλληνα καταναλωτή από το 2014. Παρακάτω παρουσιάζουμε ευρήματα από μελέτες που έχουμε διεξαγάγει διαχρονικά (2014, 2017, 2019, 2020) και αποδεικνύουν τη δυσκολία των καταναλωτών να ερμηνεύσουν τις ετικέτες που αναγράφονται στα τρόφιμα και τον ρόλο που διαδραματίζει αυτή η δυσκολία στην απόρριψη τροφίμων στα σκουπίδια και στην αύξηση της σπατάλης τροφίμων στο ελληνικό νοικοκυριό.
Από το Σχήμα 1 και 2 παρατηρούμε ότι ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό έχει απορρίψει τρόφιμα που πλησιάζουν στην ημερομηνία λήξης ή έχουν παρέλθει της προτεινόμενης ημερομηνίας ανάλωσης (όπου αυτό δεν σημαίνει ότι το τρόφιμο είναι de facto ακατάλληλο για κατανάλωση), πρακτικές που δεν συστήνονται και έχουν ως αποτέλεσμα την αύξηση της σπατάλης τροφίμων.
Από το Σχήμα 3 παρατηρούμε διαχρονικά την αδυναμία να ερμηνεύσουν οι καταναλωτές τις διαφορές ανάμεσα στις δύο σημάνσεις που αφορούν τη λήξη και την προτεινόμενη ανάλωση στα τρόφιμα, δυσκολία που οδηγεί σε αύξηση της σπατάλης τροφίμων.
Στο Σχήμα 4 βλέπουμε ότι μεγάλο ποσοστό των καταναλωτών δεν συμβουλεύεται τακτικά τις αναγραφόμενες ημερομηνίες κατά την αγορά τροφίμων. Αυτή η συμπεριφορά έχει ως αποτέλεσμα να αγοράζονται τρόφιμα που σύντομα λήγουν και αν δεν έχει υπάρχει ο σωστός προγραμματισμός για να καταναλωθούν εγκαίρως, τελικά απορρίπτονται στα σκουπίδια, με αποτέλεσμα να αυξάνεται η σπατάλη τροφίμων.
Από το Σχήμα 5 συμπεραίνουμε ότι η ημερομηνία λήξης πολλές φορές δεν αποτελεί μια αυστηρή σήμανση για τους καταναλωτές. Αυτό μπορεί να οφείλεται στην αδυναμία των καταναλωτών να αντιληφθούν τι σηματοδοτεί η συγκεκριμένη ετικέτα ή στη δυσπιστία των καταναλωτών απέναντι στις εταιρείες τροφίμων και στις ημερομηνίες λήξης που θέτουν. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι κατά το πρώτο lockdown οι καταναλωτές φαίνεται να ανέστρεψαν τη μέχρι τότε κατάσταση, αποτέλεσμα που ερμηνεύουμε ότι οφείλεται στην καλύτερη οργάνωση των νοικοκυριών και των αγορών τροφίμων λόγω της μεγάλης παραμονής μας στα σπίτια, αλλά και της αύξησης της κατανάλωσης τροφίμων εκείνο το διάστημα.
Τα παραπάνω ευρήματα που παρουσιάζονται έρχονται να προστεθούν στον δημόσιο διάλογο που συντελείται αυτή τη στιγμή και αφορά την αλλαγή των ετικετών και της σήμανσης που αφορά τα χρονικά πλαίσια μέσα στα οποία μπορεί να καταναλωθεί με ασφάλεια ένα τρόφιμο. Η παρερμηνεία και η δυσκολία των καταναλωτών να αντιληφθούν τις ετικέτες αυτές και αντίστοιχα να αναπτύξουν τη βέλτιστη συμπεριφορά είναι φανερή και στην Ελλάδα. Ως Ερευνητικό Εργαστήριο και Πανεπιστημιακό Τμήμα συμμετέχουμε ενεργά, μέσω των ερευνών αλλά και της διάχυσης των αποτελεσμάτων που προκύπτουν, στον διάλογο και στις πρωτοβουλίες που αναπτύσσονται στη χώρα μας και στην Ευρώπη για την υιοθέτηση μιας νέας ολιστικής στρατηγικής για τη μείωση της σπατάλης τροφίμων και τη μετάβασή μας σε ένα βιώσιμο οικονομικά και περιβαλλοντικά μοντέλο παραγωγής και κατανάλωσης.
