Από την έντυπη έκδοση
Του Δημήτρη Τζάνα, Οικονομολόγου
Στο παγκόσμιο οικονομικό Forum που έγινε στο τέλος Ιανουαρίου 2020 στο Νταβός, λίγο πριν ξεκινήσει η πανδημία λόγω του κορονοϊού στον πλανήτη, οι ομιλητές είχαν αναφερθεί στα μείζονα προβλήματα που ήδη από τότε απασχολούσαν τον πλανήτη: τις νέες τεχνολογίες και τις επιπτώσεις τους, την επιταχυνόμενη κλιματική αλλαγή, την απειλή μιας ακόμα καταστροφικής χρηματοπιστωτικής κρίσης, αλλά και το ζήτημα των αυξημένων μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών. Ο επικεφαλής του θεσμού καθηγητής Κλάους Σβαμπ διαπίστωνε τη φθίνουσα δημοτικότητα του «καπιταλισμού των μετόχων» που αδυνατεί να προσφέρει λύσεις για την αντιμετώπιση των σημερινών εκρηκτικών προβλημάτων και επεσήμανε την ανάγκη μεταρρύθμισης προς ένα συμμετοχικό καπιταλισμό, για να φρενάρει το ρεύμα αντιδημοκρατικών δυνάμεων που επιθυμεί την ανατροπή του συστήματος.
Παράλληλα, ο Γερμανός ιστορικός Γίργκεν Κόκα επισημαίνει στην «Ιστορία του Καπιταλισμού», που πρόσφατα εκδόθηκε στη χώρα μας, ότι ο καπιταλισμός έχει την απαράμιλλη σχεδόν πρωτεϊκή ικανότητα να μεταμορφώνεται, ασφαλώς δε δεν είναι ο πρώτος που το επισημαίνει. Στην «Ιστορία του Καπιταλισμού» ο Κόκα αποτυπώνει συνοπτικά την ιστορία του από τις απαρχές του στον ύστερο μεσαίωνα ως τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και εφεξής. Ταξινομεί την ιστορία του καπιταλισμού σε τέσσερις διακριτές φάσεις: τον εμπορικό καπιταλισμό που ξεκινάει από την Κίνα για να φτάσει σε τμήματα της Ευρώπης, τον μοντέρνο καπιταλισμό της Δ. Ευρώπης από το 1500 έως το 1800 μ.Χ., τον καπιταλισμό της βιομηχανικής επανάστασης του 18ου &1 9ου αιώνα και τέλος τον καπιταλισμό των managers που εξελίσσεται στο χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό, με την κυριαρχία των αγορών και την έκρηξη της κερδοσκοπίας.
Με τις συνθήκες της πανδημίας, όλος ο πλανήτης ένιωσε σαν να επέρχεται το τέλος του κόσμου. Οι κυβερνήσεις σε Δύση και Ανατολή εξάντλησαν τα παρεμβατικά τους εργαλεία, τη νομισματική και δημοσιονομική πολιτική για να αποφύγουν την κατάρρευση του οικονομικού συστήματος. Μοιράστηκε χρήμα στους πολίτες και τις επιχειρήσεις και οι κεντρικές τράπεζες διόγκωσαν παντού το ενεργητικό τους. Τα κράτη διαμόρφωσαν πρωτόγνωρα πακέτα στήριξης παντού, με τις ΗΠΑ να αποφασίζουν τις προηγούμενες μέρες πρόσθετες δαπάνες 4,7 τρισ. δολ. για υποδομές, κοινωνική πρόνοια, υγεία και παιδεία. Με τους οικονομολόγους να προβληματίζονται για την ικανότητα των χωρών να διαχειριστούν τα υπερ-μεγέθη δημόσια χρέη τους και την οικονομική επιστήμη να καλείται να προσφέρει νέες ιδέες (rethinking).
Και ενώ η υγειονομική κρίση εξαιτίας των μεταλλάξεων του κορονοϊού συνεχίζει να αποτρέπει τη γρήγορη οικονομική ανάκαμψη σε πολλές οικονομίες, ανάμεσά τους τις ευρωπαϊκές και τις αναδυόμενες, η υπερ-θέρμανση του πλανήτη προκαλεί παντού τεράστιες καταστροφές: εκτεταμένες πυρκαγιές στην Ιταλία, στην Ελλάδα, στην Αλγερία, στην Κύπρο, στις βαλκανικές χώρες, στην Τουρκία, στην Καλιφόρνια και τη Σιβηρία αλλά και πλημμύρες στη Γερμανία, στο Βέλγιο, στην Τουρκία, πιστοποιώντας ότι οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι ήδη μεγάλες. Με το αφιέρωμα του Εconomist για το περιβάλλον στις 24/07/2021 να πιθανολογεί ότι το ζοφερό σενάριο της αύξησης της θερμοκρασίας κατά 3oC μέχρι το τέλους του αιώνα είναι πολύ πιθανό, εάν δεν υπάρξει άμεση παγκόσμια κινητοποίηση, που ζητεί άμεσα και ο ΟΗΕ. Με το ενδεχόμενο τα 2/3 των εκτάσεων του πλανήτη να βιώσουν συνθήκες ξηρασίας να είναι πιθανό, καθώς η θερμοκρασία θα αυξάνεται. Την ίδια ώρα ο Αμαζόνιος τροφοδοτεί πλέον με διοξείδιο του άνθρακα την ατμόσφαιρα λόγω της συνεχιζόμενης αποψίλωσης των δασών που τον περιβάλλουν.
Με τα παραπάνω δεδομένα ολοένα και διευρύνεται η αμφισβήτηση για τη δυνατότητα συνέχισης της αέναης συσσώρευσης στο οικονομικό σύστημα. Ο πλανήτης έχει πεπερασμένους παραγωγικούς πόρους και δεν μπορεί να συνεχίσει να εφαρμόζει ένα μοντέλο σύμφωνα με το οποίο ολοένα και περισσότεροι από τους 7,5 δισ. ήδη κατοίκους του θα γίνουν καταναλωτές δυτικού τύπου, δηλαδή διευρυμένων δυνατοτήτων. Ουδείς ωστόσο μπορεί να προεξοφλήσει ότι ο καπιταλισμός πρόκειται σύντομα να κλείσει τον ιστορικό του κύκλο αφού ένας απρόβλεπτος μετασχηματισμός του είναι πιθανό να συμβεί, με τον ενεργειακό και ψηφιακό μετασχηματισμό να έχουν ήδη ξεκινήσει, στοχεύοντας μεταξύ άλλων σε παραγωγή ενέργειας μόνο από φιλικές προς το περιβάλλον μορφές.
Φαίνεται ωστόσο ότι δικαιώνεται ο σημαντικός διανοούμενος Ιμάνουελ Βάλερσταϊν (1930-2019) που υποστήριζε ότι το σημερινό διεθνές σύστημα έχει εισέλθει σε μια φάση γενικής αστάθειας, ενώ θεωρούσε βέβαιη την κατάρρευση του καπιταλιστικού κοσμοσυστήματος και ανοικτό το στοίχημα, με ίσες μάλιστα πιθανότητες, η σημερινή κρίση να καταλήξει είτε σε ένα άλλο δικαιότερο κοσμοσύστημα είτε σε μια μετακαπιταλιστική δυστοπία. Με τον Τομά Πικετί να διατυπώνει τη λεπτομερή πρότασή του για τη διαμόρφωση ενός συμμετοχικού σοσιαλισμού στο τελευταίο του βιβλίο, με τίτλο «Κεφάλαιο και Ιδεολογία», όπως ο Σβαμπ πρωτύτερα, υποστηρίζοντας μεταξύ άλλων ότι χρειαζόμαστε πιο φιλόδοξες αναδιανεμητικές πλατφόρμες και ένα νέο διεθνές καθεστώς για να βελτιωθεί η κοινωνική συνοχή. Προτάσεις αδιαμφισβήτητα ριζοσπαστικές που ωστόσο ξεκίνησαν να συζητούνται. Το βέβαιο είναι ότι για έναν ακόμα Αύγουστο οι σημαντικές ειδήσεις δεν λείπουν. Παράλληλα, η επιστροφή στην κανονικότητα, όπως την ξέραμε, ουδέποτε πλέον θα συμβεί καθώς το σκηνικό είναι αχαρτογράφητο και τα προβλήματα της ανθρωπότητας, οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά ιδιαίτερα οξυμένα, επιζητώντας την περισσότερη συνεννόηση των χωρών του πλανήτη για να αντιμετωπιστούν.
