Από την έντυπη έκδοση
Του Ιωάννη Μυλωνάκη
Ειδικός επιστήμονας Χρηματοπιστωτικών Υπηρεσιών
Ο τομέας των υπηρεσιών είναι ο περισσότερο αναπτυσσόμενος τομέας στην παγκόσμια οικονομία, καθώς το εμπόριο στις υπηρεσίες και οι άμεσες ξένες επενδύσεις σε αυτό αυξάνονται τις τελευταίες δεκαετίες με μεγαλύτερο ρυθμό συγκριτικά με το εμπόριο αγαθών (Ghani & Kharas, 2010). Στις αναπτυγμένες και στις περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες η συμμετοχή των υπηρεσιών στο ΑΕΠ υπερβαίνει πλέον το 80% με 85%. Οι υπηρεσίες διακρίνονται σήμερα από πολυπλοκότητα, καθώς αναμειγνύονται πλέον με την παραγωγή αγαθών, το εμπόριο και την κατανάλωσή τους. Ο βαθμός συμμετοχής τους σε καθέναν από τους τομείς αυτούς δεν έχει ευκρινώς και επακριβώς διερευνηθεί (Low, 2016). Συνεχώς αυξανόμενος αριθμός βιομηχανικών εταιρειών παγκοσμίως αγοράζουν, παράγουν και πωλούν υπηρεσίες, προσλαμβάνουν ανθρώπους των υπηρεσιών, τις εργασίες των οποίων διαθέτουν στις αγορές (servicification). Με τον τρόπο αυτό συνδέεται άμεσα η απελευθέρωση του εμπορίου καταναλωτικών προϊόντων (αγαθών) με αυτήν του εμπορίου υπηρεσιών (Kommerscollegium, 2016).
Όμως, η ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου στις υπηρεσίες, αλλά και στους υπόλοιπους τομείς της οικονομίας (των πνευματικών δικαιωμάτων συμπεριλαμβανομένων), δεν είναι ούτε αυτονόητη, ούτε αυτόματη, ούτε σίγουρη, αλλά και ούτε χωρίς εμπόδια. Πραγματοποιείται μέσω εθελοντικών συνασπισμών κρατών, σε διμερές, πλειονομερές ή/και πολυμερές επίπεδο, κατόπιν σκληρών και μακροχρόνιων διαπραγματεύσεων μεταξύ καλά διαβασμένων παικτών και με αποκλίνοντα, τις περισσότερες φορές, οικονομικά και εμπορικά συμφέροντα. Συνήθως, οι χώρες που αρνούνται την ελεύθερη εγκατάσταση επικαλούνται φόβους ότι οι ξένες επιχειρήσεις θα υποσκελίσουν τις εγχώριες και αδύναμες εταιρείες, οι οποίες είτε θα κλείσουν είτε θα απορροφηθούν από τις μεγάλες (πολυεθνικές) και έμπειρες μεγάλες επιχειρήσεις.
Κλασικό παράδειγμα οι λογιστικές, φοροτεχνικές και ελεγκτικές υπηρεσίες, οι υπηρεσίες υγείας και πληροφορικής, ο τουρισμός και η εκπαίδευση. Η δομή και οργάνωση των υπηρεσιών αυτών παγκοσμιοποιείται προοδευτικά, παρά τις διεθνείς κρίσεις, και επεκτείνεται καθώς 111 χώρες δεσμεύτηκαν (Δεκέμβριος 2016) να δημιουργήσουν νέα ελεγκτικά πρότυπα. Τα πρότυπα αυτά θα καταστήσουν τις ελεγκτικές διαδικασίες και εκθέσεις περισσότερο ποιοτικές, πληροφοριακές και διαφανείς, με την εισαγωγή των ISA701, και την απαίτηση από τις ελεγκτικές εταιρείες να εστιάζουν σε ειδικά θέματα ελέγχων, ξεχωριστά για κάθε ελεγχόμενη εταιρεία (Montgomery, 2016).
Διεθνείς διαπραγματεύσεις υπηρεσιών
Σε κάθε διεθνή ή παγκόσμια εμπορική συμφωνία ενυπάρχει το στοιχείο των υπηρεσιών, καθώς και της ελεύθερης εγκατάστασης των εργαζομένων στον τομέα αυτό. Παρά ταύτα, οι επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών συνεχίζουν να συναντούν εμπόδια εισόδου και λειτουργίας σε νέες αγορές, όπως και οι εργαζόμενοι σε αυτές, από μέτρα προστατευτισμού των χωρών υποδοχής. Δεκαετίες διαπραγματεύσεων στο εμπόριο των υπηρεσιών παρήγαγαν πληθώρα κανόνων και δεσμεύσεων, αλλά τελικά λίγη πραγματική απελευθέρωση των υπηρεσιών συντελέστηκε (Matoo, 2015).
Ιδιαίτερα για το εμπόριο στις υπηρεσίες, οι διαπραγματεύσεις για την απελευθέρωσή τους ήταν τα τελευταία χρόνια εξαιρετικά σημαντικές. Σημειώνεται ότι μέχρι το 2008, το θέμα του εμπορίου στις υπηρεσίες στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ) ήταν περιθωριακό, και σε κάθε περίπτωση αμελητέο, καθώς το βάρος των διαπραγματεύσεων είχε δοθεί αποκλειστικά στο Εμπόριο Αγροτικών και Βιομηχανικών Προϊόντων. Από τον Ιούλιο του 2008 μέχρι σήμερα, τα κράτη-μέλη που συμμετέχουν στην Επιτροπή Εμπορίου για τις Υπηρεσίες στον ΠΟΕ προσπάθησαν να καλύψουν το χαμένο έδαφος σε πολυμερές επίπεδο, παρά το γεγονός ότι, ακόμα, υπολείπονται των στόχων μιας νέας Γενικής Συμφωνίας στο Εμπόριο Υπηρεσιών (GATS).
Όσο μεγαλώνουν οι εντάσεις και οι αμφισβητήσεις μεταξύ των εμπορικών και μη εταίρων τόσο αυξάνεται ο κίνδυνος επέκτασης σοβαρών επιπτώσεων στην παγκόσμια οικονομία, όπως μείωση όγκου εμπορίου και βαθμού απασχόλησης. Οι πρόσφατες περιπτώσεις της Κίνας, για δήθεν παραβίαση των κανόνων πνευματικής ιδιοκτησίας και χρήσης υποχρεωτικής μεταφοράς τεχνολογίας, και των ΗΠΑ, για επιβολή δασμών στα προϊόντα χάλυβα και αλουμινίου, είναι χαρακτηριστικές (Porges, 2018).
Οι προσπάθειες κλεισίματος μιας νέας γενικής παγκόσμιας συμφωνίας στις υπηρεσίες σκοντάφτει συνεχώς στην άρνηση των λιγότερο αναπτυγμένων και των υπό ανάπτυξη χωρών να περιορίσουν τις διάφορες πολιτικές προστατευτισμού και ελεύθερης διείσδυσης στις αγορές τους, πολιτικές, οι οποίες περιορίζουν την οικονομική ανάπτυξη και καθιστούν την παγκόσμια εμπορική συνεργασία δύσκολη, αν όχι ανέφικτη. Και, μάλιστα, σε μια περίοδο που ο Μηχανισμός Διευθέτησης Διαφορών, στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, ως Διεθνούς Εμπορικού Δικαστηρίου, τελεί υπό αμφισβήτηση και υποστελέχωση (Gao, 2018).
Επίσης, η αμφισβήτηση του Οργανισμού αυτού ως παγκόσμιου εμπορικού forum είναι έντονη. Το οξύμωρο στον ΠΟΕ είναι ότι παρά τη γενική απραξία και απαξίωση του θεσμού, τα περισσότερα κράτη-μέλη επιθυμούν να διαπραγματευτούν, αγωνίζονται να καταλήξουν σε συμφωνία και δείχνουν να αγωνιούν για το μέλλον του Οργανισμού. Για τον λόγο αυτό και καταφεύγουν σε υποκατάστατα των επίσημων διαπραγματεύσεων σχήματα, όπως οι πλειονομερείς συμφωνίες, οι οποίες θεωρούνται περισσότερο ευέλικτες, γρήγορες και διαφανείς διαδικασίες διαπραγματεύσεων μεταξύ εθελοντικά συμβαλλόμενων κρατών-μελών.
Η ελληνική περίπτωση
Από πλευράς ελληνικού ενδιαφέροντος, έμφαση δίδεται στις διαπραγματεύσεις που αφορούν τη ναυτιλία, τον τουρισμό, τον κατασκευαστικό τομέα, τις τηλεπικοινωνίες, τον χρηματοπιστωτικό και τις περιβαλλοντικές υπηρεσίες. Ως γνωστόν, ο τομέας των υπηρεσιών στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την ελληνική οικονομία συμμετέχοντας κατά 2/3 στο ΑΕΠ της χώρας. Οι δε εισπράξεις από τις ελληνικές εξαγωγές υπηρεσιών υπερβαίνουν κατά πολύ τις εισπράξεις από τις εξαγωγές αγαθών. Η σημαντική θέση που κατέχει η Ελλάδα στο παγκόσμιο εμπόριο υπηρεσιών οφείλεται στη μεγάλη ανάπτυξη των εξαγωγών στις υπηρεσίες μεταφορών (ναυτιλία) και στις τουριστικές υπηρεσίες, όπως επίσης και στον κατασκευαστικό τομέα (κατασκευαστικές εταιρείες σε Ανατολική Ευρώπη και Μέση Ανατολή).
Ο νόμος αρ. 3844/2010 (ΦΕΚ 63/63/3-5-2010) προσαρμόζει την ελληνική νομοθεσία στις διατάξεις της οδηγίας 2006/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 12ης Δεκεμβρίου 2006 σχετικά με τις υπηρεσίες στην εσωτερική αγορά. Ειδικότερα, «θεσπίζει τις γενικές διατάξεις που διευκολύνουν την άσκηση της ελευθερίας εγκατάστασης των παρόχων υπηρεσιών και την ελεύθερη παροχή υπηρεσιών, διατηρώντας υψηλό ποιοτικό επίπεδο υπηρεσιών». Ο νόμος «εφαρμόζεται στις υπηρεσίες παρόχων εγκατεστημένων σε κράτος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης» (άρθρο 4), «τηρώντας τους κανόνες της Συνθήκης της Λισαβόνας που διέπουν το δικαίωμα εγκατάστασης και την ελεύθερη κυκλοφορία των υπηρεσιών» (άρθρο 5, παρ. 3).
Οι διεθνείς τάσεις στο εμπόριο
Οι παγκόσμιες τάσεις είναι τέτοιες που οι χώρες με τις μεγαλύτερες αναπτυσσόμενες και αναδυόμενες οικονομίες είναι αναγκασμένες να συνενωθούν. Αναζητούν συνενώσεις, υπό διάφορες ονομασίες, αλλά με έναν σκοπό: να αντιμετωπίσουν από κοινού την παγκόσμια αταξία και να αναπτύξουν τις μεταξύ τους οικονομικές και εμπορικές σχέσεις, όπως η περίπτωση των BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, Νότια Αφρική). Οι χώρες BRICS αντιπροσωπεύουν σήμερα το 43% περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού, το 18% του Ακαθάριστου Παγκόσμιου Προϊόντος, ενώ τα συνολικά συναλλαγματικά τους αποθέματα ανέρχονται στα 4 τρισεκατομμύρια δολ. ΗΠΑ. Το δε μεταξύ τους εμπόριο έχει ξεπεράσει ήδη στα 500 δισεκατομμύρια δολ. ΗΠΑ. Οι πέντε Σύνοδοι Κορυφής των χωρών BRICS απέδειξαν ότι οι ηγέτες των χωρών αυτών μπορούν να έχουν κοινή παρουσία στην παγκόσμια σκηνή, και για διάφορα πολιτικά και οικονομικά θέματα, παρά τα αντικρουόμενα συμφέροντά τους.
Εν κατακλείδι, το ζητούμενο σε όλες τις προαναφερθείσες προσπάθειες των κρατών να συνασπιστούν σε ομάδες τόσο σε παγκόσμιο (ΠΟE) όσο και σε περιφερειακό επίπεδο (PTAs) είναι η επίτευξη διεθνούς συνεργασίας στον τομέα των υπηρεσιών. Σήμερα, όλες οι μορφές των υπηρεσιών έχουν διεθνοποιηθεί, είτε αυτές είναι αυτόνομες (χρηματοπιστωτικές, λογιστικές, φοροτεχνικές), είτε είναι προσαρτημένες σε κάποια αγαθά (καταναλωτικά προϊόντα). Η παρούσα μορφή συνεργασιών δεν ικανοποιεί τους παρόχους υπηρεσιών, καθώς οι αποφάσεις των κεντρικών οργάνων αποφάσεων δεν είναι εύκολο να εφαρμοστούν, με αβέβαιο μέλλον, ούτε έχει επιτευχθεί κάποια σημαντική απελευθέρωση των διεθνών αγορών, όπως οι αρχηγοί κρατών είχαν αρχικά δεσμευτεί.
Η ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου στις υπηρεσίες αλλά και στους υπόλοιπους τομείς της οικονομίας (των πνευματικών δικαιωμάτων συμπεριλαμβανομένων) πραγματοποιείται μέσω εθελοντικών συνασπισμών κρατών, σε διμερές, πλειονομερές ή/και πολυμερές επίπεδο, κατόπιν σκληρών και μακροχρόνιων διαπραγματεύσεων μεταξύ καλά διαβασμένων παικτών και με αποκλίνοντα, τις περισσότερες φορές, οικονομικά και εμπορικά συμφέροντα.
