του Γιώργου Δ. Παυλόπουλου
gpavlo@naftemporiki.gr

Την Κυριακή 16 Απριλίου οι πολίτες της Τουρκίας θα κληθούν να εγκρίνουν ή να απορρίψουν την ήδη εγκριθείσα από την Εθνοσυνέλευση συνταγματική μεταρρύθμιση στη χώρα. Ποιες όμως είναι οι δομικές αλλαγές που θα επισυμβούν στο πολίτευμα της Τουρκίας, εάν οι συνταγματικές αλλαγές λάβουν τη λαϊκή έγκριση;

Βασικό στοιχείο της μεταρρύθμισης, την οποία στηρίζουν ο πρόεδρος της Τουρκίας Ταγίπ Ερντογάν και η κυβέρνηση του ισλαμοσυντηρητικού Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) υπό τον πρωθυπουργό Μπιναλί Γιλντιρίμ είναι η μετατροπή της χώρας από προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία (πολίτευμα παραπλήσιο π.χ. με αυτό της Ελλάδας) σε προεδρική δημοκρατία (πολίτευμα που προσιδιάζει σε εκείνο των ΗΠΑ ή της Κύπρου).

Ωστόσο, η τουρκική εκδοχή της προεδρικής δημοκρατίας, εφ’ όσον εγκριθεί από τους ψηφοφόρους, θα έχει κάποιες ιδιαιτερότητες, οι οποίες έχουν ήδη προκαλέσει επικρίσεις και προβληματισμούς από πολλούς αναλυτές. Η κυριότερη είναι η σύνδεση των προεδρικών και των βουλευτικών εκλογών, οι οποίες σχεδόν σε κάθε περίπτωση θα διεξάγονται ταυτόχρονα, ακόμη και αν πρόκειται για πρόωρη προσφυγή στις κάλπες.

Έτσι, το ενδεχόμενο ο πρόεδρος της Τουρκίας να προέρχεται από διαφορετική πολιτική παράταξη από εκείνη που πλειοψηφεί στο κοινοβούλιο (όπως συμβαίνει συχνότατα στις ΗΠΑ) μειώνεται σοβαρά, γεγονός που εγείρει προβληματισμούς για μια σχεδόν ανεξέλεγκτη προεδρική ηγεμονία. Κι αυτό δεδομένου ότι δεν θα πρόκειται για ημιπροεδρικό σύστημα, με ένα πρόσωπο επικεφαλής του κράτους (πρόεδρος) και ένα δεύτερο ως επικεφαλής της κυβέρνησης (πρωθυπουργός), όπως συμβαίνει στη Γαλλία ή στη Ρωσία, αλλά για αμιγές προεδρικό, με τον πρόεδρο της Τουρκίας να είναι ταυτόχρονα αρχηγός κράτους και κυβέρνησης.

Σε περίπτωση έγκρισης της μεταρρύθμισης, την οποία στηρίζει, πλην των κυβερνώντων συντηρητικών – ισλαμιστών και η κεμαλική Άκρα Δεξιά του Κόμματος Εθνικιστικού Κινήματος (MHP), υπό τον Ντεβλέτ Μπαχτσελί, η θέση του πρωθυπουργού καταργείται και στη θέση της, ως συντονιστές του κυβερνητικού έργου, θα διορίζονται από τον πρόεδρο της Τουρκίας ένας ή και περισσότεροι αντιπρόεδροι της χώρας. Οι αντιπρόεδροι της Τουρκίας δεν θα εκλέγονται κατά το πρότυπο του αντιπροέδρου των ΗΠΑ, αλλά θα ορίζονται και θα απολύονται, όπως και όλοι οι υπουργοί, από τον πρόεδρο.

Σημαντική είναι επίσης η άρση της απαγόρευσης ο πρόεδρος της Τουρκίας να έχει κομματική ιδιότητα, αφού πλέον θα έχει σημαντικότατες εκτελεστικές αρμοδιότητες, ενώ μέχρι σήμερα είχε κυρίως συμβολικές. Η συγκεκριμένη διάταξη αναμένεται, εφ΄ όσον εγκριθεί, να επιτρέψει στον νυν πρόεδρο της Τουρκίας Ταγίπ Ερντογάν να αναλάβει εκ νέου την προεδρία του κυβερνώντος AKP από τον πιστό του σύμμαχο Μπιναλί Γιλντιρίμ.

Οι 18 αλλαγές

Οι 18 συνταγματικές αλλαγές που τίθενται σε ψηφοφορία ως ένα νομικό κείμενο, δηλαδή είτε θα εγκριθούν συνολικά είτε θα απορριφθούν επίσης εν συνόλω, είναι οι εξής:

1. Ένταξη στο σύνταγμα διάταξης που αναφέρει ότι η Δικαιοσύνη πρέπει να δρα αμερόληπτα.
2. Ο αριθμός των μελών του κοινοβουλίου (Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Τουρκίας) αυξάνεται σε 600 από 550.
3. Η κατώτατη ηλικία για την υποβολή υποψηφιότητας για το κοινοβούλιο μειώνεται από τα 25 στα 18 χρόνια, ενώ αφαιρείται και η διάταξη που έθετε ως προϋπόθεση την εκπλήρωση των στρατιωτικών υποχρεώσεων.
4. Η θητεία της Εθνοσυνέλευσης γίνεται πενταετής από τετραετής και οι βουλευτικές εκλογές διεξάγονται ταυτόχρονα με τις προεδρικές. Οι προεδρικές εκλογές οδηγούνται σε β’ γύρο μεταξύ των δύο επικρατέστερων υποψηφίων εάν στον πρώτο κανένας υποψήφιος δεν έχει λάβει το 50% συν μία ψήφο. Πενταετής είναι και η θητεία του προέδρου της Τουρκίας.
5. Οι εξουσίες της Εθνοσυνέλευσης αφορούν, μεταξύ άλλων: τη σύνταξη, αναθεώρηση και κατάργηση νόμων. Την κύρωση διεθνών συμβάσεων ή συνθηκών. Τη συζήτηση του ετήσιου προϋπολογισμού που υποβάλλει ο πρόεδρος της Τουρκίας (η επιτροπή Προϋπολογισμού έχει δικαίωμα να προχωρεί και σε αλλαγές) και την τελική έγκριση ή απόρριψή του. Τον διορισμό 7 εκ των 13 μελών του Συμβουλίου Δικαστών και Εισαγγελέων (όπως μετονομάζεται το Ανώτατο Συμβούλιο Δικαστών και Εισαγγελέων). Βασική αλλαγή ότι δεν τίθεται πλέον ζήτημα εμπιστοσύνης της Εθνοσυνέλευσης προς την κυβέρνηση, αφού η φύση και ο χαρακτήρας της δεύτερης θα προσδιορίζεται στις προεδρικές εκλογές.
6. Το κοινοβούλιο ελέγχει τον αντιπρόεδρο της Τουρκίας και τους υπουργούς της κυβέρνησης μέσω της διαδικασίας της «Κοινοβουλευτικής Έρευνας, Κοινοβουλευτικής Εξέτασης, Γενικής Συζήτησης και Γραπτής Ερώτησης». Η διαδικασία της επερώτησης καταργείται και αντικαθίσταται από την Κοινοβουλευτική Εξέταση. Ο αντιπρόεδρος της Τουρκίας είναι υποχρεωμένος να απαντά σε γραπτές ερωτήσεις εντός 15 ημερών από την υποβολή τους.
7. Για να είναι κάποιος υποψήφιος για την προεδρία της Τουρκίας, πρέπει να έχει την υποστήριξη κόμματος το οποίο στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές να έχει λάβει τουλάχιστον 5% και τις υπογραφές 100.000 ψηφοφόρων. Ο πρόεδρος της Τουρκίας δεν είναι πλέον απαραίτητο να εγκαταλείπει την κομματική του ιδιότητα, όπως συνέβαινε μέχρι σήμερα.
8. Ο πρόεδρος της Τουρκίας είναι επικεφαλής τόσο του κράτους, όσο και της κυβέρνησης και διατηρεί το δικαίωμα να διορίζει και να απολύει αντιπρόεδρο ή αντιπροέδρους της χώρας, καθώς και τους υπουργούς της κυβέρνησης κατά βούληση. Ο πρόεδρος έχει δικαίωμα να εκδίδει εκτελεστικά διατάγματα. Εάν η Εθνοσυνέλευση ψηφίσει στη συνέχεια νόμο σχετικό με το ίδιο θέμα για το οποίο έχει εκδοθεί προεδρικό διάταγμα, επικρατεί η γνώμη της Εθνοσυνέλευσης.
9. Η Εθνοσυνέλευση μπορεί να ανοίξει διαδικασίες Κοινοβουλευτικής Έρευνας με απόλυτη πλειοψηφία (301 εκ των 600 ψήφων). Η πρόταση για διεξαγωγή έρευνας συζητείται έναν μήνα και τελικώς εγκρίνεται, εάν υπερψηφιστεί σε μυστική ψηφοφορία από τα τρία πέμπτα των βουλευτών (360 εκ των 600). Όταν ολοκληρωθεί η διαδικασία, η Εθνοσυνέλευση μπορεί να παραπέμψει τον πρόεδρο σε δίκη με πλειοψηφία δύο τρίτων (400 εκ των 600 βουλευτών).
10. Ο πρόεδρος της Τουρκίας έχει δικαίωμα να διορίζει έναν ή περισσότερους αντιπροέδρους της χώρας. Εάν η θέση του προέδρου χηρέψει, προεδρικές εκλογές πρέπει να διεξαχθούν εντός 45 ημερών. Εάν απομένει λιγότερο από ένας χρόνος μέχρι τις επόμενες  βουλευτικές εκλογές, τότε αυτές διενεργούνται ταυτόχρονα με τις προεδρικές. Εάν όχι, ο νέος πρόεδρος της Τουρκίας υπηρετεί μέχρι τη λήξη της κοινοβουλευτικής θητείας και τότε διοργανώνονται εκ νέου διπλές εκλογές, για πρόεδρο και κοινοβούλιο. Η εμβόλιμη θητεία δεν μετράει ούτε παραβιάζει το όριο δύο πενταετών θητειών που τίθεται για τον πρόεδρο. Οι κοινοβουλευτικές έρευνες για πιθανά αδικήματα αντιπρoέδρων της Τουρκίας και υπουργών μπορούν να ανοίξουν με πλειοψηφία τριών πέμπτων. Μετά την έρευνα, το κοινοβούλιο μπορεί να τους παραπέμψει σε δίκη με πλειοψηφία δύο τρίτων. Εάν κριθούν ένοχοι, ο αντιπρόεδρος ή ο υπουργός απομακρύνονται από τη θέση τους μόνον εφ' όσον το αδίκημα επιφέρει στέρηση πολιτική δικαιωμάτων. Εάν ένας βουλευτής διοριστεί υπουργός, η βουλευτική του θητεία τερματίζεται και αντικαθίσταται από επιλαχόντα (ασυμβίβαστο κυβερνητικής θέσης και βουλευτικής ιδιότητας).
11. Ο πρόεδρος της Τουρκίας έχει δικαίωμα να διαλύσει το κοινοβούλιο κατά βούληση, ενώ το ίδιο δικαίωμα διατηρούν και τα τρία πέμπτα της Εθνοσυνέλευσης (360 εκ των 600 βουλευτών). Και στις δύο περιπτώσεις, διεξάγονται ταυτόχρονα προεδρικές και βουλευτικές εκλογές.
12. Η κήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης από τον πρόεδρο της Τουρκίας  πρέπει απαραίτητα να εγκρίνεται από την Εθνοσυνέλευση. Το κοινοβούλιο μπορεί να αλλάζει τη διάρκειά της, να την παρατείνει ή να την ακυρώνει. Σε κάθε περίπτωση, πλην καιρού πολέμου, η έκτακτη ανάγκη δεν μπορεί να διαρκεί περισσότερο από τέσσερις μήνες. Κάθε προεδρικό διάταγμα σε τέτοια έκτακτη περίοδο χρειάζεται έγκριση της Εθνοσυνέλευσης.
13. Οι πράξεις του προέδρου της Τουρκίας μπορούν να ελέγχονται πλέον από τη Δικαιοσύνη.
14. Τα στρατοδικεία καταργούνται, πλην της περίπτωσης πολέμου, οπότε δικάζουν στρατιωτικούς για ζητήματα που άπτονται της στρατιωτικής νομοθεσίας.
15. Τα μέλη του Συνταγματικού Δικαστηρίου μειώνονται σε 15 από 17. Ο πρόεδρος της Τουρκίας θα διορίζει τα 12, ενώ τα άλλα τρία θα διορίζονται από την Εθνοσυνέλευση.
16. Τα μέλη του Συμβουλίου Δικαστών και Εισαγγελέων μειώνονται σε 13 από 22. Τέσσερα μέλη θα διορίζονται από τον πρόεδρο της Τουρκίας, επτά από την Εθνοσυνέλευση (με αυξημένη πλειοψηφία), ενώ τα άλλα δύο μέλη είναι ο υπουργός και ο υφυπουργός Δικαιοσύνης.
17. Ο πρόεδρος της Τουρκίας υποβάλλει τον προϋπολογισμό του νέου έτους 75 ημέρες πριν το νέο φορολογικό έτος. Η επιτροπή Προϋπολογισμού της Εθνοσυνέλευσης μπορεί να κάνει αλλαγές στο κείμενο, αλλά οι βουλευτές δεν έχουν δικαίωμα να κάνουν προτάσεις που αλλάζουν το ύψος των δημοσίων δαπανών. Εάν ο προϋπολογισμός δεν εγκριθεί, προτείνεται προσωρινός προϋπολογισμός και εάν η Εθνοσυνέλευση απορρίψει και εκείνον, τότε χρησιμοποιείται εκείνος του περασμένου έτους, με τις αναγκαίες προσαρμογές.
18. Ο πρόεδρος της Τουρκίας έχει δικαίωμα να δημιουργεί επαρχίες και περιφέρειες εντός του κράτους.

Οι επόμενες προεδρικές και βουλευτικές εκλογές ορίζονται για τις 3 Νοεμβρίου του 2019, εκτός εάν η Εθνοσυνέλευση αποφασίσει να αυτοδιαλυθεί νωρίτερα.