Μεγάλες διαφοροποιήσεις στα πρότυπα κατανάλωσης οινοπνευματωδών μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης παρατηρεί πανευρωπαϊκή έρευνα για το αλκοόλ και τη συνδεόμενη βλάβη στον πληθυσμό. Συγκριτικά με τις περισσότερες από τις χώρες της έρευνας, στην Ελλάδα παρότι το υψηλότερο ποσοστό του πληθυσμού έχει πρόσβαση και έχει καταναλώσει αλκοόλ, είναι εξαιρετικά χαμηλότερο το ποσοστό που αναφέρει τελικά ότι κάνει υπερβολική χρήση ή έχει προβλήματα από αυτό.
Η πρότυπη Πανευρωπαϊκή έρευνα RARHA-SEAS για το αλκοόλ και τη συνδεόμενη βλάβη στον πληθυσμό δημοσιοποιήθηκε στη χώρα μας από το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ), και αποτελεί μέρος της πρώτης Ευρωπαϊκής Κοινής Δράσης για τον περιορισμό της βλάβης από το αλκοόλ (RARHA, 2014-2016). Υλοποιήθηκε το 2015 σε 20 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη βάση κοινού ερωτηματολογίου και τυποποιημένης μεθοδολογίας, προκειμένου να διασφαλιστεί η μέγιστη δυνατή συγκρισιμότητα των δεδομένων. Στην έρευνα συμμετείχαν εθνικά αντιπροσωπευτικά δείγματα του ενήλικου πληθυσμού. Σε κάθε χώρα πραγματοποιήθηκαν κατά μέσο όρο 1.500 συνεντεύξεις, περισσότερες από 32.000 συνολικά. Στη χώρα μας την έρευνα διενέργησε το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ), υπό την επιστημονική εποπτεία της Ομότιμης Καθηγήτριας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών κυρίας Άννας Κοκκέβη. Τα στοιχεία συλλέχθηκαν μέσω ανώνυμων τηλεφωνικών συνεντεύξεων στο νοικοκυριό. Στην έρευνα συμμετείχε αντιπροσωπευτικό δείγμα 1.519 ατόμων ηλικίας 18-64 ετών.
Μεγάλες διαφορές στην κατανάλωση οινοπνευματωδών στην Ευρώπη
Σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας, οι διαφορές στην κατανάλωση οινοπνευματωδών μεταξύ των χωρών της βόρειας και της ανατολικής Ευρώπης και των χωρών του ευρωπαϊκού νότου διατηρούνται όσον αφορά τη συχνότητα της κατανάλωσης και την ποσότητα του αλκοόλ που καταναλώνεται. Έτσι, συγκριτικά με τις χώρες της Μεσογείου, στις βόρειες και τις ανατολικές χώρες της Ευρώπης —οι οποίες παραδοσιακά αναφέρονται ως χώρες όπου προτιμώνται τα ποτά με υψηλή περιεκτικότητα σε αλκοόλ (βαριά οινοπνευματώδη, π.χ. βότκα, τζιν, ουίσκι, ρούμι, κτλ)—, η κατανάλωση είναι κατά κανόνα λιγότερο συχνή, αλλά η ποσότητα αλκοόλ ανά ημέρα κατανάλωσης είναι μεγαλύτερη.
Στις βόρειες και στις ανατολικές χώρες ενισχύεται η προτίμηση σε μπίρα και κρασί, έναντι των βαριών οινοπνευματωδών, ενώ στην περιοχή της Μεσογείου ελαττώνεται η κυριαρχία του κρασιού.
Στην Ελλάδα, τους 12 τελευταίους μήνες, η κατά κεφαλήν κατανάλωση ανέρχεται κατά μέσο όρο στα 163 εκατοστόλιτρα (cl) καθαρής αλκοόλης σε κρασί, 112 cl σε μπύρα, 73 cl σε ούζο ή τσίπουρο και 40 cl σε άλλα βαριά οινοπνευματώδη. Συνολικά, στην Ελλάδα καταναλώθηκαν τους 12 τελευταίους μήνες, ανεξαρτήτως τύπο αλκοολούχου ποτού, κατά μέσο όρο 388 cl καθαρής αλκοόλης, ποσότητα χαμηλότερη συγκριτικά με τη μέση κατανάλωση στο σύνολο των χωρών που συμμετείχαν στην πανευρωπαϊκή έρευνα.
Η υπερβολική – σε μία περίσταση – κατανάλωση αλκοόλ κυριαρχεί στη βόρεια Ευρώπη
Μεγάλες διαφορές παρατηρούνται μεταξύ των χωρών στην υπερβολική, σε μία περίσταση, κατανάλωση αλκοόλ.
Υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, τουλάχιστον μία φορά τον τελευταίο χρόνο αναφέρθηκε σε ποσοστό άνω του 60% στις χώρες του βορρά, και μόλις σε ποσοστό περίπου 10% σε χώρες όπως η Ιταλία και η Πορτογαλία. Στην Ελλάδα, τους 12 τελευταίους μήνες, ήπιαν υπερβολικά περίπου ένα στα 5 άτομα 18-64 ετών (21,8%), σε υψηλότερο ποσοστό οι άνδρες και οι νεαροί ενήλικες 18-34 ετών (συγκριτικά με τις γυναίκες και τις άλλες ηλικιακές ομάδες). Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, κατά μέσο όρο το 30% της συνολικής ετήσιας κατανάλωσης αλκοόλ αφορούσε υπερβολική κατανάλωση, με το ποσοστό αυτό να κυμαίνεται μεταξύ περίπου10% (Ιταλία) και 50% (Φιλανδία), ενώ η Ελλάδα εμφάνισε ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά (14,5%).
Οι Ευρωπαίοι που απέχουν από το αλκοόλ απέχουν λόγω των αρνητικών εμπειριών από τη χρήση του, ενώ όσοι πίνουν το κάνουν επιδιώκοντας τις θετικές του επιδράσεις.
Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους οι ενήλικες απέχουν από το αλκοόλ. Οι λόγοι αποχής που οι συμμετέχοντες στην πανευρωπαϊκή έρευνα ανέφεραν εντάσσονται σε τέσσερις γενικές κατηγορίες: επιβαρυμένη σωματική υγεία, αρνητικές εμπειρίες από προηγούμενη κατανάλωση αλκοόλ, αποστροφή προς τη γεύση ή τις επιδράσεις του αλκοόλ και απόρριψή του λόγω θρησκευτικών πεποιθήσεων ή άλλων (π.χ. οικονομικών) λόγων.
Στην Ελλάδα, μόνο ένας στους 13 συμμετέχοντες (8%) ανέφερε ότι δεν κατανάλωσε αλκοόλ τους 12 τελευταίους μήνες, σε υψηλότερο ποσοστό οι γυναίκες και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία (50-64 ετών) . Οι λόγοι που αναφέρθηκαν παραπέμπουν είτε σε μια γενικότερη αποστροφή προς το αλκοόλ (π.χ., «Δεν με ενδιαφέρει το αλκοόλ», «Δεν μου αρέσει η γεύση του») είτε στη σύνδεσή του με αρνητικές επιπτώσεις για την υγεία (π.χ., «Το να πίνεις κάνει κακό στην υγεία», «Δεν μου αρέσει η επίδραση που έχει»).
Αντίθετα οι λόγοι που οι ευρωπαίοι καταναλώνουν αλκοόλ εντάσσονται σε τέσσερις γενικές κατηγορίες: την ευχαρίστηση, την ένταξη ή την αποδοχή από την παρέα, τις θετικές του επιδράσεις στην υγεία και τη βοήθειά του στην αντιμετώπιση προβλημάτων. Γενικά, μεταξύ των παραπάνω κυριαρχούν η ευχαρίστηση και οι κοινωνικοί λόγοι.
Μη δηλωμένο αλκοόλ – μια επιπλέον σημαντική πηγή πρόσβασης και κατανάλωσης αλκοόλ
Επτά χώρες διερεύνησαν την ποσότητα του αλκοόλ του οποίου η πρόσκτηση έγινε από ανεπίσημες πηγές (την σπιτική ή τοπική παραγωγή ή από καταστήματα πώλησης αφορολόγητων ειδών). Το ποσοστό του πληθυσμού που ανέφερε απόκτηση οινοπνευματωδών από οποιαδήποτε ανεπίσημη πηγή ήταν υψηλό, κυμαινόμενο μεταξύ του 5% (Ισπανία), 10% (Ουγγαρία, Πολωνία και Πορτογαλία), 28% (Κροατία) και 40% (Φιλανδία και Ελλάδα). Στην Ελλάδα, ως ανεπίσημες πηγές πρόσκτησης αλκοόλ αναφέρθηκαν η σπιτική παραγωγή ή η παραγωγή κάποιου άλλου, συγγενή, φίλου, γνωστού ή αγνώστου, και σε σημαντικά υψηλότερο ποσοστό στις περιοχές εκτός της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης.
Συμπτώματα προβληματικής χρήσης αλκοόλ αναφέρονται από το 20% των Ευρωπαίων
Σχεδόν ένας στους 5 συμμετέχοντες στην πανευρωπαϊκή έρευνα ανέφεραν τουλάχιστον ένα από τα 4 συμπτώματα-δείκτες προβληματικής χρήσης αλκοόλ τον τελευταίο χρόνο, βάσει ειδικής κλίμακας στην οποία απάντησαν. Το σύμπτωμα με το υψηλότερο ποσοστό ήταν οι ενοχές μετά την κατανάλωση αλκοόλ και το σύμπτωμα με το χαμηλότερο ποσοστό η κατανάλωση αλκοόλ αμέσως μετά το πρωινό ξύπνημα. Στην Ελλάδα, τουλάχιστον ένα σύμπτωμα-δείκτης προβληματικής χρήσης αλκοόλ τον τελευταίο χρόνο αναφέρθηκε από το 11,7% του δείγματος, ποσοστό 2,8% ανέφεραν τουλάχιστον δύο συμπτώματα, συχνότερα ενοχές μετά την κατανάλωση αλκοόλ και αδυναμία να θυμηθούν γεγονότα υπό την επήρειά του.
Στην πλειονότητά τους οι Ευρωπαίοι έχουν επηρεαστεί τον τελευταίο χρόνο αρνητικά από την κατανάλωση αλκοόλ από τρίτους, ενώ ένας στους 5 είχε στη διάρκεια της παιδικής ή εφηβικής του ηλικίας κάποιον βαρύ πότη στην οικογένεια.
Πάνω από το 60% των Ευρωπαίων από τις χώρες που συμμετείχαν στην έρευνα ανέφεραν ότι έχουν υποστεί τον τελευταίο χρόνο αρνητικές συνέπειες από την κατανάλωση αλκοόλ από τρίτους, με το 46% των περιπτώσεων αυτών να αφορούν πρόσωπα τα οποία γνωρίζουν προσωπικά και το 42% αγνώστους. Στην Ελλάδα, περισσότεροι από ένας στους 2 ερωτώμενους (54,5%, σε υψηλότερο ποσοστό νεαροί ενήλικες) ανέφεραν ότι τον τελευταίο χρόνο βίωσαν τουλάχιστον ένα αρνητικό περιστατικό που συνδεόταν με την κατανάλωση αλκοόλ από τρίτους.
Σε ποσοστά κατά μέσο όρο γύρω στο 20% οι συμμετέχοντες στην πανευρωπαϊκή έρευνα ανέφεραν περιπτώσεις σημαντικών αρνητικών βιωμάτων, όπως π.χ., να έχουν υποστεί σωματική βλάβη από μεθυσμένο άτομο, να έχουν εμπλακεί σε σοβαρό λεκτικό επεισόδιο, να έχουν υπάρξει συνεπιβάτες σε αυτοκίνητο με οδηγό υπό την επήρεια αλκοόλ ή να είχαν οδικό ατύχημα εξαιτίας του αλκοόλ, με τα ποσοστά αυτά να κυμαίνονται μεταξύ περίπου 10% στη Σουηδία, Αυστρία και Ουγγαρία και πάνω από 40% στη Λιθουανία. Είναι χαρακτηριστικό ότι, στην Ελλάδα, ένα στα 11 άτομα (10,8%, σε υψηλότερο ποσοστό άνδρες και νεαροί ενήλικες) υπήρξαν τον τελευταίο χρόνο επιβάτες σε όχημα του οποίου ο οδηγός είχε πιει πολύ.
Η πανευρωπαϊκή έρευνα έδειξε επιπλέον ότι κατά μέσο όρο ένας στους 5 ευρωπαίους έχει ζήσει κατά την παιδική ή την εφηβική του ηλικία με κάποιον «βαρύ πότη» στο νοικοκυριό, με τους μισούς εξ αυτών να αναφέρουν ότι το γεγονός αυτό τους έχει επηρεάσει αρνητικά σε μεγάλο βαθμό. Τα υψηλότερα ποσοστά παρατηρήθηκαν στις χώρες της Βαλτικής (άνω του 30%) και τα χαμηλότερα στην Ιταλία και την Ισπανία. Στην Ελλάδα, σχεδόν ένας στους 4 (23,3%) ανέφερε ότι έζησε ως παιδί ή έφηβος με κάποιον που έπινε υπερβολικά∙ εξ’ αυτών σχεδόν δύο στους 3 (ή 14,8% του δείγματος) ανέφεραν ότι η ζωή τους έχει επηρεαστεί από το γεγονός αυτό.
Τα οινοπνευματώδη δεν αποτελούν ένα προϊόν όπως και τα άλλα προϊόντα της αγοράς και απαιτούνται ειδικοί περιορισμοί για τη μείωση των κινδύνων από τη χρήση τους
Στη μεγάλη πλειονότητά τους οι συμμετέχοντες στην πανευρωπαϊκή έρευνα υποστήριξαν την άποψη ότι η πρόληψη (ενημέρωση και η εκπαίδευση του πληθυσμού), καθώς και οι οδικοί έλεγχοι με τη χρήση αλκοτέστ αποτελούν τις αποτελεσματικότερες πολιτικές για τον περιορισμό της βλάβης από το αλκοόλ. Ένα επίσης υψηλό ποσοστό πολιτών αποδέχθηκε την άποψη ότι τα οινοπνευματώδη δεν αποτελούν προϊόν όπως τα άλλα προϊόντα που κυκλοφορούν στην αγορά και ότι η κυκλοφορία τους και η πρόσβαση του πληθυσμού σε αυτά θα πρέπει να διέπεται από ειδικούς περιορισμούς. Σε υψηλό επίσης ποσοστό οι συμμετέχοντες στην πανευρωπαϊκή έρευνα θεωρούν ότι είναι η Πολιτεία που έχει κυρίως την ευθύνη να προστατεύσει τον πληθυσμό από τις βλαβερές συνέπειες του αλκοόλ.
Οι απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα διίστανται ωστόσο για το αν θα πρέπει να υπάρχουν αυστηρότεροι περιορισμοί στη διάθεση του αλκοόλ ή για το αν πρέπει να υπάρχει πολιτική για τις τιμές του αλκοόλ με σκοπό την πρόληψη της βλάβης. Έτσι, με μικρή πλειοψηφία οι συμμετέχοντες στην πανευρωπαϊκή έρευνα υποστήριξαν π.χ., τις πολιτικές περιορισμού στη διάθεση αλκοόλ έως αργά το βράδυ και με οριακή πλειοψηφία εναντιώνονται στην πολιτική αύξησης της τιμής των αλκοολούχων ως μέσο αποτροπής του πληθυσμού από την κατάχρησή του. Στην Ελλάδα, υποστηρίχθηκε η άποψη ότι θα πρέπει να αποτελεί κύρια μέριμνα της Πολιτείας η εφαρμογή μέτρων προστασίας από τους κινδύνους κατανάλωσης αλκοόλ.
Ιδιαίτερα δημοφιλή μέτρα αφορούν εκείνα που στοχεύουν στην εκπαίδευση και την ενημέρωση των πολιτών («Η εκπαίδευση και η ενημέρωση των πολιτών αποτελεί το πιο σημαντικό μέτρο πρόληψης» και «Οι ετικέτες στις συσκευασίες θα πρέπει να περιλαμβάνουν προειδοποιήσεις για τους κινδύνους από την κατανάλωση»), καθώς και τιμωρητικά μέτρα, όπως να επιτρέπεται στην Τροχαία να κάνει τυχαίους ελέγχους αλκοτέστ στους οδηγούς. Χαμηλό, συγκριτικά, ποσοστό συμμετεχόντων υποστήριξαν την άποψη ότι, όπως και τα άλλα εμπορικά προϊόντα έτσι και τα οινοπνευματώδη, δεν χρειάζονται ειδικούς περιορισμούς.
Σύμφωνα με τους ειδικούς, τα στοιχεία της έρευνας αποτελούν πολύτιμο υλικό για τη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής πολιτικής για το αλκοόλ, ενώ, σε εθνικό επίπεδο, αναδεικνύουν τις ανάγκες για παρεμβάσεις πρόληψης και μείωσης της βλάβης σε ομάδες υψηλού κινδύνου.
