Γράφει ο Νίκoς Βέττας Γενικός διευθυντής ΙΟΒΕ και καθηγητής Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών

Μετακίνηση παραγωγής από τον πρωτογενή στον δευτερογενή και στον τριτογενή τομέα και ενσωμάτωση εισαγόμενης τεχνολογίας.

Αξιολογώντας την πορεία της τα τελευταία 100 χρόνια, γίνεται σαφές πως η ελληνική οικονομία έχει διανύσει μεγαλύτερη απόσταση από πολλές άλλες στην Ευρώπη. Παρά τη χαμηλή αρχική βάση, τις μεγάλες διακυμάνσεις και ενδιάμεσες κρίσεις ή καταστροφές, συνολικά καταγράφεται σύγκλιση προς τις περισσότερο αναπτυγμένες οικονομίες της Ευρώπης. Αυτό βέβαια ισχύει, τυπικά και επιταχυνόμενα, τα τελευταία 40 χρόνια με τη συμμετοχή στους κεντρικούς ευρωπαϊκούς θεσμούς, αρχικά στην ΕΟΚ ως μέλος ενός μικρού συνόλου αναπτυγμένων χωρών και τη μετεξέλιξή της σε Ευρωπαϊκή Ένωση και τελικά στην Ευρωζώνη με την υιοθέτηση του κοινού ευ - ρωπαϊκού νομίσματος. Όμως, υπήρχε ισχυρή πορεία ανάπτυξης και σε προηγούμενες δεκα - ετίες, με αύξηση της παραγωγικότητας, ιδίως με μετακίνηση παραγωγής από τον πρωτογε - νή στον δευτερογενή και στον τριτογενή τομέα και ενσωμάτωση εισαγόμενης τεχνολογίας. Η άνοδος των εισοδημάτων του πληθυ - σμού συνοδεύτηκε επίσης από άνοδο του προσδόκιμου ζωής και του μορφωτικού επιπέδου, καθώς και συνολικά βελτίωση ανά τις δεκαετίες στους όρους πρόσβασης στην εργασία και σε υπηρεσίες υγείας και εκπαί - δευσης.

Εμπεδώθηκε επίσης η λειτουργία δημοκρατικών θεσμών και διαδικασιών που στήριξαν την κοινωνική συνοχή. Στη γενικά θετική πορεία υπήρχαν βέβαια και μεγάλες χαμένες ευκαιρίες και αστοχίες. Πολλές από αυτές σχετίζονταν με πολιτικές αντιπαλότητες και θεσμικές ανεπάρκειες, σε σύγκριση με άλλες οικονομίες που κινήθηκαν γρηγορότερα και σε πιο στέρεες βάσεις. Η άνοδος των εισοδημάτων συχνά συνο - δεύτηκε από διευρυνόμενο εξωτερικό δανει - σμό, καθώς υπήρχε υστέρηση στον ρυθμό αύξησης της παραγωγικότητας, της συμμετο - χής στο εργατικό δυναμικό και συνολικά στην ενίσχυση της παραγωγικής βάσης. Μετά τη βαθιά δεκαετή κρίση, προδιαγράφεται ρυθμός ανάπτυξης μεσοπρόθεσμα χαμηλότερος από ό,τι σε άλλες οικονομίες, όπως της ιβηρι - κής χερσονήσου ή της πρώην ανατολικής Ευρώπης, αλλά υπάρχουν οι αντικειμενικές δυνατότητες ώστε αυτό να αντιστραφεί.

Αξιολογώντας τις προηγούμενες δεκαετίες, και παρά τις διαφορές, υπάρχουν τουλάχιστον τρεις παράγοντες με διαχρονικά σημαντικό ρόλο. Πρώτον, ο ρόλος των δημογραφικών τάσε - ων, καθώς ο ρυθμός αλλαγής του πληθυσμού, ενδογενώς ή με μετανάστευση, αλλά και η κατανομή του στον χώρο αποτέλεσε κρίσιμο παράγοντα και της μεγέθυνσης της οικονο - μίας. Ιδιαίτερη είναι η σημασία της ενσω - μάτωσης των προσφύγων την περίοδο μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, οι ισχυρές τάσεις αστυφιλίας σταδιακά μετά τον Δεύτερο Πόλεμο και τον Εμφύλιο, η μεγάλη είσοδος μεταναστών την περίοδο μετά την κατάρρευση του «ανατολικού μπλοκ», η έξοδος ιδίως νέων επιστημόνων κατά τη δεκαετή κρίση και πλέον η διαγραφόμενη πληθυσμιακή συρρίκνωση. Δεύτερον, κρίσιμος παράγοντας ήταν ο βαθμός που η οικονομία ήταν ανοικτή. Σε περιόδους στις οποίες λειτούργησε ως κέντρο της ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής της για εμπορικές ροές, κεφάλαια, ανθρώπους και ιδέ - ες, αυτό οδήγησε σε ενίσχυση της ανταγωνι - στικότητας και της παραγωγής. Ενώ, οι τάσεις προστατευτισμού της εγχώριας παραγωγής και εσωστρέφειας της οικονομίας, ιδίως με υπερβολική μεγέθυνση του ρόλου του κρά - τους, είχαν μεσοπρόθεσμα το αντίθετο απο - τέλεσμα.

Στην πιο πρόσφατη περίοδο, όταν οι κοινοί ευρωπαϊκοί κανόνες δεν επέτρεπαν τυπικά διακριτική μεταχείριση και η υποτίμη - ση του εθνικού νομίσματος δεν αποτελούσε πλέον επιλογή, η γραφειοκρατική λειτουργία του δημόσιου τομέα έπαιξε και αυτό τον ρόλο, δηλαδή της δημιουργίας εμποδίων εισόδου και μεγέθυνσης των επιχειρήσεων στις αγορές. Τρίτον, κεντρικός ήταν ο ρόλος της εκπαί - δευσης, της δημιουργίας ανθρώπινου κεφα - λαίου και της ενσωμάτωσης νέας τεχνολογίας, όπως και στις περισσότερες ευρωπαϊκές οικο - νομίες. Η τάση προς απόκτηση νέων γνώσεων και δεξιοτήτων σχετιζόταν διαχρονικά με την εξέλιξη της κοινωνίας και τον ευρύτερο ρόλο της οικογένειας για ενίσχυση των παιδιών της. Στην πιο πρόσφατη περίοδο, με το τυπικό επίπεδο εκπαίδευσης να έχει ανέλθει σημαντι - κά στον γενικό πληθυσμό από τη δευτεροβάθ - μια στην τριτοβάθμια και να έχει προσεγγίσει τα υψηλά ευρωπαϊκά επίπεδα, το κρίσιμο ζήτημα είναι η ποιοτική αναβάθμιση και ο εκσυγχρονισμός του συνολικού συστήματος.