Tων Φάνη Ζώη [email protected] , Δανάης Αλεξάκη [email protected]

Ο κεντρικότερος, ίσως, στοχαστής του Διαφωτισμού Σαρλ Λουί ντε Σεκοντά, γνωστός ως Μοντεσκιέ, στο αριστούργημά του «Το Πνεύμα των Νόμων», αναφερόμενος στο εμπόριο, επισημαίνει ότι είναι εκείνη η δραστηριότητα που είναι η πιο χρήσιμη για το κράτος. Στις σελίδες της ιστορίας του εγχώριου εμπορίου αποκρυσταλλώνονται όλες οι πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές που συντελούνται στην Ελλάδα στο πέρασμα του χρόνου, με τον εμπορικό κόσμο να βρίσκεται μόνιμα σε μια διαρκή κίνηση, προσαρμοζόμενος στις επιταγές και τις συνθήκες της εκάστοτε εποχής.

Στο μεγάλο λιμάνι της χώρας, τον Πειραιά, το εμπόριο αναπτύχθηκε ιδιαίτερα μετά το 1922 με την εγκατάσταση των Μικρασιατών. Στη φωτογραφία (Έκδοση Ιστορία του ΕΒΕΠ), Έλληνες της Ιωνίας στην παραλία της Σμύρνης περιμένουν με αγωνία τα καράβια της σωτηρίας.

Ταξιδεύοντας πίσω στον χρόνο, ο μπακάλης αποτελούσε σημαίνον πρόσωπο. Όχι γιατί διέθετε τη μόρφωση του δασκάλου ή τη σεβάσμια προσωπικότητα ενός παπά, αλλά γιατί κρατούσε το «τεφτέρι» τόσο για τις δαπάνες κάθε νοικοκυριού όσο και για τα τεκταινόμενα της γειτονιάς. Η περίπτωση του Ηπειρώτη Βασίλη Έξαρχου είναι ενδεικτική της καθολικής «αναγνώρισης» που μπορούσε να απολαύσει ένας μπακάλης της εποχής. Γύρω στα τέλη του 1800 ο Έξαρχος άνοιξε ένα μεγάλο παντοπωλείο στη συμβολή των οδών Θεμιστοκλέους και Σόλωνος. Οι ασυναγώνιστες τιμές γρήγορα εξάπλωσαν τη φήμη του, με αποτέλεσμα να επισκέπτονται το μπακάλικο καταναλωτές από όλη την Αθήνα. Η περιοχή γίνεται πλέον γνωστή με τ’ όνομα του μπακάλη και μένει στην ιστορίας ως «Εξάρχεια». Σύμφωνα με το ιστορικό αρχείο του ομίλου αγορών Mesis Group, τα πρώτα παντοπωλεία στην Αθήνα και στα αστικά κέντρα της εποχής έκαναν την εμφάνισή τους από το 1840 έως τα τέλη του 19ου αιώνα. Στην πρωτεύουσα, η οδός Αιόλου ήταν το επίκεντρο της ανάπτυξης των παντοπωλείων, των οποίων οι επιγραφές έφεραν συνήθως, εκτός από τη λέξη «Παντοπωλείο» και τις λέξεις «Εδώδιμα & Αποικιακά». Με αυτήν την επιγραφή ενημέρωναν οι έμποροι τους πελάτες τους ότι εκτός από τα χύμα τρόφιμα, διέθεταν και προϊόντα εισαγωγής από αποικίες ευρωπαϊκών χωρών.

Εμπορικοί δρόμοι

Το 1833 οι αρχιτέκτονες Κλεάνθης και Σάουμπερτ εκπόνησαν το πολεοδομικό σχέδιο της οδού Ερμού, μήκους 1,5 χλμ. Κατά την κατασκευή της κατεδαφίστηκε ο Ι.Ν. της Ροδακιώτισσας (συμβολή Ερμού και Βουλής) και απαλλοτριώθηκαν πολλά σπίτια, γεγονός που ξεσήκωσε πλήθος αντιδράσεων αλλά και μεγάλων πιέσεων επιφανών οικοπεδούχων της περιοχής, όπως π.χ. του οπλαρχηγού Κριεζώτη, ο οποίος έμενε στη Χαλκίδα και απείλησε να έλθει με τα παλικάρια του στην Αθήνα. Εξαρχής προοριζόταν για βασική εμπορική αρτηρία και γι’ αυτό της δόθηκε το όνομα του θεού του εμπορίου, Ερμή, και στα οθωνικά χρόνια ήταν γνωστή ως η «Ερμαϊκή οδός», η οποία, ως συνέχεια της οδού Πειραιώς, ένωνε τον Πειραιά με την Αθήνα. Η χάραξη του δρόμου από το Θησείο έως την Πειραιώς έγινε το 1857, με την κατασκευή του σταθμού του Θησείου και το 1873, αφού διευθετήθηκε το θέμα των αποζημιώσεων, πραγματοποιήθηκε η από το 1856 εγκριθείσα διαπλάτυνση (από 10 σε 15 μέτρα) του δρόμου, από τον σταθμό έως την οδό Αθηνάς. Το 1842 η Βαρβάκειος Αγορά δεν υπήρχε ακόμα, αλλά υπήρχε ένα σύμπλεγμα μπακάλικων στην Πλάκα που έπαιζε αυτό τον ρόλο. Η Βαρβάκειος Αγορά ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 1878 και ολοκληρώθηκε με καθυστέρηση το 1886, αφού μεσολάβησε μια πυρκαγιά στις 8 και 9 Αυγούστου του 1884. Αποτελεί μοναδικό κτίσμα οργανωμένης συνοικιακής αγοράς, στο οποίο συστεγάζονται πολλοί έμποροι προϊόντων διατροφής. Έκτοτε λειτουργεί αδιάκοπα. Στο μεγάλο λιμάνι της χώρας, τον Πειραιά, που ως δήμος δημιουργήθηκε το 1835, το εμπόριο αναπτύχθηκε ιδιαίτερα μετά το 1922 με την εγκατάσταση των Μικρασιατών. Την περίοδο 1924 - 1931 εκτελούνται τα πρώτα μεγάλα έργα στο λιμάνι του Πειραιά και με την ίδρυση του ΟΛΠ, το 1930, παραδίδεται σε αυτόν η διοίκηση και η οργάνωση του λιμανιού. Κατά τον πόλεμο του 1940 - 44, ο βομβαρδισμός του Πειραιά (1/01/1944) από τους Γερμανούς κατά την αποχώρησή τους κατέστρεψε σχεδόν όλο το λιμάνι. Τα μεταπολεμικά χρόνια και μετά την αποκατάσταση των ζημιών, η ανοικοδόμηση της πόλης ήταν μεγάλη. Το εμπόριο, η ναυτιλία, η βιομηχανία, έζησαν τη μεγαλύτερη άνθηση. Ο Πειραιάς δεν ήταν πλέον μια πόλη εποίκων.

O πρώτος Εμπορικός Σύλλογος συστήνεται το 1865 στη Σύρο, με την ονομασία «Εταιρεία των Ελευθεριών του Εμπορίου», και ακολουθεί το 1900 στον Πειραιά, το 1902 στην Αθήνα, και το 1904 στην Πάτρα. Στις 29 Ιανουαρίου 1907 υπογράφεται η ιδρυτική πράξη του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων και Βιοτεχνών (ΣΕΒΒ) από περίπου 200 μέλη του βιομηχανικού και του βιοτεχνικού κόσμου της Αθήνας και του Πειραιά. Οι πρώτοι Έλληνες βιομήχανοι ήταν έμποροι. Το εμπορικό κεφάλαιο ήταν εκείνο που «έστησε» κατ' αρχάς τη βιομηχανία και μόνο το γεγονός αυτό αρκεί να εξηγήσει τις συγχύσεις σχετικά με τον κοινό τόπο συμφερόντων εμπόρων - βιομηχάνων, οι οποίοι αρχικά ενώθηκαν υπό τη σκέπη ενός ενιαίου φορέα. Δύο συντεταγμένες οδήγησαν -και επιτάχυναν- στη δημιουργία του ΣΕΒΒ: η εμφάνιση των εργατικών σωματείων, που έχρηζαν οργανωμένης απάντησης από τους εργοδότες, σε συνδυασμό με την κλιμάκωση των εργατικών κινητοποιήσεων και διεκδικήσεων και δεύτερον το ομόθυμο αίτημα του κόσμου των επιχειρήσεων για διαμόρφωση ειδικών θεσμών, με σκοπό την προάσπιση και την προώθηση της αναπτυσσόμενης ελληνικής βιομηχανίας. Στα πρώτα χρόνια λειτουργίας του, σε μια εποχή καταιγιστικών πολιτικών εξελίξεων και πολεμικών συγκρούσεων, ο ΣΕΒΒ συνέβαλε καθοριστικά στη συγκρότηση του επονομαζόμενου 8ου υπουργείου, του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας, το 1910, και στην ψήφιση του νόμου 2948/1922 «Περί προαγωγής της βιομηχανίας και βιοτεχνίας», θέτοντας τα θεμέλια και το θεσμικό πλαίσιο για τη μεσοπολεμική βιομηχανική επέκταση και ανάπτυξη. Τον Απρίλιο του 1925 ιδρύθηκε με νόμο το Επαγγελματικό Επιμελητήριο Αθηνών αρχικά ενιαίο ως Επαγγελματο-Βιοτεχνικό και από το 1940 ως αμιγώς Επαγγελματικό Επιμελητήριο. Με βάση το ιστορικό αρχείο του ΕΕΑ, είχαν προηγηθεί από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 έντονες πιέσεις και αγώνες από τα σωματεία των Επαγγελματιών - Βιοτεχνών και από τη ΓΣΕΒΕ (σήμερα ΓΣΕΒΕΕ), ώστε η νομοθεσία να ξεχωρίσει τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις της εποχής από τις μεγάλες, δεδομένου ότι οι μικρομεσαίοι επιχειρηματίες είχαν διαφορετικό πλαίσιο συμφερόντων και δράσης και απαιτούσαν να διαρθρωθούν ειδικές αναπτυξιακές, φορολογικές και κοινωνικές πολιτικές. Στα ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν τη δράση του Επαγγελματικού Επιμελητηρίου ήταν η συμμετοχή των ηγετικών και απλών μελών του στις μεγάλες κινητοποιήσεις της δεκαετίας του 1920, διεκδικώντας τη λύση σοβαρών προβλημάτων των επαγγελματοβιοτεχνών. Κορυφαία στιγμή θεωρείται η πανεπαγγελματική απεργία των μικρομεσαίων στις 10 Μαρτίου 1927 που έχει μείνει στην ιστορία ως «ματωμένη Πέμπτη». Τρεις άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από σφαίρες στην οδό Πανεπιστημίου, στο ύψος της οποίας σήμερα έχει έδρα το Επαγγελματικό Επιμελητήριο Αθηνών. Η Ένωση Εμπορικών Συλλόγων Ελλάδος, ο προπομπός της Εθνικής Συνομοσπονδίας Ελληνικού Εμπορίου, ιδρύεται στο Πανελλήνιο Εμπορικό Συνέδριο που διοργανώνεται στην Ξάνθη στις 23 και 24 Μαΐου του 1986.

Ο θάνατος του εμποράκου

Η μορφή του λιανικού εμπορίου στην Ελλάδα χαρακτηριζόταν από την κυριαρχία πολυάριθμων μικρών οικογενειακών επιχειρήσεων. Για δεκαετίες το λιανικό εμπόριο λειτουργούσε γραμμικά, καθώς τα μικρά καταστήματα προμηθεύονταν από τους χονδρέμπορους -καθοριστικός κλάδος κυρίως για τα εισαγόμενα προϊόντα- και μεταπωλούσαν. Οι μικρομεσαίοι παίκτες εξακολουθούν να αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της οικονομίας, ωστόσο, από τη Μεταπολίτευση και μετά η εικόνα της αγοράς έχει αλλάξει άρδην και συνεχώς μετεξελίσσεται. Το 1960 αποτελεί μια σημαντική ημερομηνία αλλαγών σχετικά με το λιανικό εμπόριο. Ο κλάδος της λιανικής τροφίμων μεταβάλλεται με την είσοδο των σούπερ μάρκετ, γεγονός που αποτελεί ορόσημο για τις εξελίξεις σε όλο τον εμπορικό κλάδο. Σύμφωνα με το αρχειακό υλικό των εκδόσεων «Πανόραμα των Ελληνικών Σούπερ Μάρκετ» του περιοδικού σελφ σέρβις, η αρχή γίνεται το 1961 με το πρώτο κατάστημα Μαρινόπουλος στο Κολωνάκι. Παράλληλα, το 1962 δημιουργείται το πρώτο «πειραματικό» σελφ σέρβις στην Κυψέλη από τη Θανόπουλος, που αναπτύσσεται γρήγορα με 10 μικτού τύπου καταστήματα στη δεκαετία 1962 - 1972. Ακολουθεί η Θεσσαλονίκη με το Καταναλωτής ΚΟΝΣΟΥΜ COOP το 1964, η αλυσίδα Καράογλου το 1966 στη Λάρισα, το 1967 η Αφοί Βασιλόπουλοι στο Π. Φάληρο, ενώ το 1968 παρουσιάζεται το πρώτο Άλφα Βήτα Βασιλόπουλος στο Ψυχικό και την ίδια χρονιά εγκαινιάζεται το πρώτο Σκλαβενίτης στο Περιστέρι. Η Αθηνά Μάρκετ, παρότι εκπροσωπεί μικρομεσαίους παντοπώλες, ιδρύει το πρώτο της σούπερ μάρκετ το 1971, ενώ το 1976 εγκαινιάζει το πρώτο της κατάστημα η Μετρό ΑΕΒΕ στον Κορυδαλλό. Την ίδια χρονιά η Μασούτης εγκαινίασε το πρώτο της κατάστημα στη Θεσσαλονίκη. Τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του '70 τα σούπερ μάρκετ επεκτείνονται και στην επαρχία. Το 1977 ιδρύεται ο Σύνδεσμος Επιχειρήσεων Σούπερ Μάρκετ Ελλάδας (ΣΕΣΜΕ). Η δεκαετία του ’80 είναι σημαντική για την ανάπτυξη των δικτύων καταστημάτων σούπερ μάρκετ πανελλαδικά, ενώ ξεκινά η επέκταση με καταστήματα μεγάλων επιφανειών (υπερμάρκετ), με πρώτα τα ΥΠΕΡ του Μαρινόπουλου, τα MEGA του Βασιλόπουλου, τα EUROSPAR του Βερόπουλου, τα BIG του Ατλάντικ (το πρώτο Ατλάντικ άνοιξε το 1980) κ.λπ. Σχεδόν όλες οι αλυσίδες εγκαινιάζουν καταστήματα άνω των 2.000 τ.μ. Παράλληλα, την περίοδο 1970 - 1980 έκαναν την εμφάνισή τους οι πρώτες ελληνικές franchise επιχειρήσεις και το αντικείμενο απασχόλησής τους αφορούσε κυρίως τον κλάδο της εστίασης, αλλά και του οικιακού εξοπλισμού (goody's, kosta boda, glass cleaning, θείος Βάνιας κ.ά.). Από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 οι συσχετισμοί στη σχέση προμηθευτών-λιανεμπόρων αντιστρέφονται, καθώς οι δίαυλοι στη διανομή των προϊόντων αλλάζουν, επηρεάζοντας σημαντικά και τον ρόλο του χονδρεμπορίου. Η ραγδαία ανάπτυξη του λιανικού εμπορίου εντοπίζεται στις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα, όπου καταγράφονται σημαντικές επιχειρηματικές κινήσεις που περιλαμβάνουν εξαγορές, μεγάλες επενδύσεις, ενώ την ίδια στιγμή οι καταναλωτικές συνήθειες συνεχώς εξελίσσονται και δημιουργούν νέες προοπτικές που προσελκύουν ξένα κεφάλαια. Από τους πρώτους κλάδους που αποτέλεσαν πόλο έλξης για τις ξένες εταιρείες ήταν αυτοί του έτοιμου ενδύματος, των υποδημάτων, των οικιακών και ηλεκτρικών ειδών. Οι ξένες επιχειρήσεις εισχώρησαν με τη μέθοδο της δικαιόχρησης, με την Benetton να αποτελεί από τις πρώτες εταιρείες που πήραν θέση στην εγχώρια αγορά.

Την περίοδο που ξεκινά από το 1990 «ανθούν» τα πολυκαταστήματα, με τον ανταγωνισμό στην αγορά να εισέρχεται σε μια νέα εποχή. Τα πολυκαταστήματα επικεντρώθηκαν σε είδη ρουχισμού/είδη προσωπικής υγιεινής και οικιακά είδη αντίστοιχα, ενώ οι πλέον ηχηρές συμφωνίες της εποχής αφορούν αυτή μεταξύ Marks & Spencer και Μαρινόπουλος Α.Ε., καθώς και αυτή της British Home Store με την Κλαουδάτος Α.Ε. Ακόμα ένας κλάδος που αναπτύσσεται ραγδαία με τη μορφή ελληνικών εμπορικών αλυσίδων ήταν τα ηλεκτρικά είδη. Ενδεικτική είναι η πορεία της Κωτσόβολος, που ξεκίνησε το 1950 από ένα μικρό μαγαζί στο κέντρο της Αθήνας και το 1993 εξαγοράστηκε από τη Φουρλής Trade ΑΕΒΕ φτάνοντας στα 25 καταστήματα. Το 1991 εγκαινιάζονται το πρώτο Praktiker και το πρώτο Continent στην Ελλάδα. Το 1992 η ΑΒ Βασιλόπουλος εξαγοράζεται από τη βελγική Delhaize, ενώ την ίδια χρονιά ανοίγει το πρώτο Makro και στις 5 Ιουλίου του 1995 υποδέχονται το κοινό τα πρώτα Dia. Το 1999 ο γαλλικός όμιλος Carrefour έρχεται στην Ελλάδα, ενώ τον Ιούνιο του ίδιου έτους εγκαινιάζονται τα 10 πρώτα καταστήματα της Lidl. Τη συγκεκριμένη δεκαετία συντελείται ακόμα μια δυναμική αλλαγή στο εγχώριο εμπορικό μοντέλο, καθώς δημιουργούνται τα πρώτα εμπορικά κέντρα. Με προπομπό εξελίξεων την εμφάνιση υπεραγορών τροφίμων, τα σήματα Λαμπρόπουλος, Μινιόν, Athenee, Κλαουδάτος αλλάζουν τον τρόπο της κατανάλωσης, ενώ ταυτόχρονα η χωροθέτηση εμπορικών κέντρων στα προάστια αλλάζει τη φυσιογνωμία στις περιοχές της Κηφισιάς, της Γλυφάδας, του Αμαρουσίου, του Χαλανδρίου, του Ψυχικού κτλ. Το 1999 δημιουργείται το μεγαλύτερο multiplex συγκρότημα της χώρας, το Village Park, στον Δήμο Αγίου Ιωάννη Ρέντη.

Millennium

Το 2000 είναι η χρονιά δημιουργίας της Carrefour Μαρινόπουλος. Το 2001 δημιουργείται στην Πυλαία το εμπορικό κέντρο «Μακεδονία». Το 2005 ξεκινά τη λειτουργία του το The Mall Athens στην Αθήνα και το Mediterranean Cosmos στη Θεσσαλονίκη, ενώ το 2011 εγκαινιάστηκε το πρώτο εκπτωτικό χωριό McArthurGlen Designer Outlet Athens στα Σπάτα. Την περίοδο 2001-2018 η αγορά των σούπερ μάρκετ βιώνει συνεχείς αλλαγές, με τις σημαντικότερες να αφορούν την είσοδο της Aldi το 2008 και την αποχώρησή της δύο χρόνια μετά, την πτώχευση της Ατλάντικ το 2011, την εξαγορά της Makro Cash & Carry από τη Σκλαβενίτης το 2014, αλλά και την εξαγορά της Βερόπουλος από τη Metro ΑΕΒΕ το 2016. Την ίδια περίοδο η Μαρινόπουλος εμφανίζει πλέον έντονους τριγμούς, που απειλούν ευθέως σημαντική μερίδα προμηθευτών, με αποτέλεσμα έπειτα από μια μαραθώνια διαδικασία το 2016 να εξαγοραστεί από τον Όμιλο Σκλαβενίτη και από την 1η Μαρτίου του 2017 το brand name του άλλοτε leader του κλάδου να εξαφανιστεί από την αγορά.

Ψηφιακός μετασχηματισμός

Το ηλεκτρονικό εμπόριο στη χώρα μας γεννιέται στις αρχές της δεκαετίας του ’90. Το πρώτο ηλεκτρονικό κατάστημα στην Ελλάδα είναι το e-shop.gr με έτος ίδρυσης το 1998, ενώ τη δεκαετία του 2000 εδραιώνεται η χρήση του Διαδικτύου παγκοσμίως. Οι επιχειρήσεις αποκτούν διαδικτυακή υπόσταση και από εκεί επεκτείνουν τις B2B και B2C δραστηριότητές τους. Αργότερα θεσμοθετείται από το υπουργείο Οικονομικών το ηλεκτρονικό τιμολόγιο, επιπλέον ενισχύονται οι ηλεκτρονικές συναλλαγές και η εναλλακτική τραπεζική με βάση το Διαδίκτυο. Μέχρι το 2011 οι πιο συχνές online αγορές στην Ελλάδα αφορούσαν κυρίως υπηρεσίες διακοπών και ταξιδιωτικές υπηρεσίες, καθώς και ηλεκτρονικές συσκευές και εξαρτήματα υπολογιστών. Η κατηγορία με είδη ένδυσης και υπόδησης κατείχε διαχρονικά υψηλά ποσοστά, αλλά από το 2012 και μετά εδραιώνεται στην πρώτη θέση των επιλογών των ψηφιακών καταναλωτών. Το 2012 ιδρύεται ο Ελληνικός Σύνδεσμος Ηλεκτρονικού Εμπορίου. Σύμφωνα με τη μελέτη «Ψηφιακός Μετασχηματισμός του κλάδου Λιανικού Εμπορίου» της Deloitte που εκπονήθηκε το 2020, στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας Παρατηρητήριο Ψηφιακού Μετασχηματισμού του Συνδέσμου Επιχειρήσεων & Βιομηχανιών (ΣΕΒ), τέσσερις είναι οι βασικές εξελίξεις οι οποίες διαμόρφωσαν τα τελευταία χρόνια τον κλάδο του λιανικού εμπορίου: 2012: Μετατόπιση καναλιών - ο «θάνατος» του καταστήματος Με την άνοδο του Διαδικτύου δόθηκε η ευκαιρία για ώθηση στις πωλήσεις μέσα από ένα νέο κανάλι: το ηλεκτρονικό εμπόριο (e-Commerce). Οι περισσότεροι οργανισμοί είδαν το Διαδίκτυο σαν ένα πείραμα και διατήρησαν τα κανάλια ηλεκτρονικού εμπορίου τους διαχωρισμένα από τα παραδοσιακά τους κανάλια. Εξαιτίας αυτής της ιδέας, για τις περισσότερες επιχειρήσεις λιανικού εμπορίου οι φυσικές και διαδικτυακές οντότητες είναι ακόμα διαχωρισμένες. 2014: Πολυκαναλικό (Omni channel) λιανικό εμπόριο - «η ψηφιακή επιρροή» Μόλις οι καταναλωτές άρχισαν να χρησιμοποιούν ψηφιακά σημεία επαφής, διάφορες ασυνέπειες, όπως αποκλίσεις στις τιμές των εμπορικών επιχειρήσεων μεταξύ φυσικών και διαδικτυακών καναλιών, άρχισαν να ανακύπτουν. Για τον λόγο αυτό οι επιχειρήσεις λιανικού εμπορίου άρχισαν να εστιάζουν στην ενιαία ενσωμάτωση εμπειριών στα διαφορετικά κανάλια, τη λεγόμενη πολυκαναλική (omni channel) εμπειρία. Η πολυκαναλική εμπειρία ενέχει σημαντικές προκλήσεις για τις επιχειρήσεις, οι οποίες καλούνται να σπάσουν τα όρια μεταξύ φυσικών και διαδικτυακών λειτουργιών. 2015: Εξατομικευμένη εμπειρία καταναλωτή - «everything is branding» Τα τελευταία χρόνια υπάρχει αυξημένο ενδιαφέρον για εστίαση στην εμπειρία του καταναλωτή. Οι επιχειρήσεις λιανικού εμπορίου παρατηρούν ότι οι συνδεδεμένοι καταναλωτές έχουν γίνει πιο απαιτητικοί, ενώ αναμένουν άνεση και άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών τους. Οι καταναλωτές αναζητούν εξατομικευμένες εμπειρίες, οι οποίες δημιουργούν αφοσίωση στο brand. Ως απάντηση σε αυτή την τάση, οι επιχειρήσεις λιανικού εμπορίου ρίχνουν βάρος στην εξατομίκευση και εστιάζουν στην προσφορά της κατάλληλης εμπειρίας με βάση την πρόταση αξίας τους. 2017: Η αναγέννηση του καταστήματος (smart stores) - «το ΙοΤ στο λιανικό εμπόριο» Τα φυσικά καταστήματα γίνονται ξανά το σημείο εστίασης. Διαδικτυακοί «παίκτες» όπως η Amazon και η Alibaba ανοίγουν φυσικά καταστήματα για να παρέχουν εκεί την πλήρη εμπειρία στην οποία οι καταναλωτές είναι συνηθισμένοι διαδικτυακά. Οι εταιρείες αυτές διατηρούν την ίδια φιλοσοφία περί συλλογής δεδομένων και στα φυσικά τους καταστήματα. Τα περισσότερα από αυτά είναι εξοπλισμένα με τεχνολογία η οποία τους επιτρέπει να συλλέγουν δεδομένα από τους καταναλωτές τους και να τα χρησιμοποιούν για τη λήψη ενημερωμένων αποφάσεων.

«Η διαδρομή του λιανικού εμπορίου έχει συμπληρώσει έναν πλήρη κύκλο, με το ενδιαφέρον να στρέφεται ξανά στο φυσικό κατάστημα και τη δημιουργία μοναδικών εμπειριών εντός των καταστημάτων, αλλά και τη βελτίωση της αποδοτικότητας για την ανάπτυξη ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Γίνεται πλέον εμφανές ότι οι επιχειρήσεις λιανικού εμπορίου πρέπει να αρχίσουν να σκέφτονται εκ νέου τα φυσικά καταστήματα, καθώς διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στην ανάπτυξη μίας ολιστικής εμπειρίας του πελάτη / καταναλωτή - η οποία δύναται να αποτελέσει "πηγή" ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος ως σημαντικό σημείο διαφοροποίησης της επιχείρησης έναντι του ανταγωνισμού» επισημαίνει η μελέτη.