Του Μιλτιάδη Νεκτάριου*
Τα κύρια ερωτήματα που απασχολούν τους πολίτες σε όλες τις αναπτυγμένες κοινωνίες είναι δύο: (α) ποια θα είναι η έκταση της οικονομικής ύφεσης που θα λάβει χώρα λόγω της πανδημίας του κορονοϊού και (β) πότε θα τελειώσει η πανδημία.
Για την Ελλάδα, η μεγάλη ατυχία ήταν ότι μετά την πρωτοφανή καταστροφή της περιόδου 2009-2019 ακολούθησε η πανδημία του κορονοϊού, η οποία θα οδηγήσει φέτος σε ύφεση που θα μειώσει το ΑΕΠ κατά περίπου 10%, θα αυξήσει το δημοσιονομικό έλλειμμα πάνω από 10%, ενώ το εθνικό χρέος θα προσεγγίσει το 200%. Μόνο κάτω από πολύ ευνοϊκές συνθήκες το ΑΕΠ της χώρας το 2022 θα επανέλθει στα επίπεδα του 2019.
*Ο Μιλτιάδης Νεκτάριος είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Πειραιώς.
Η πορεία της οικονομίας θα εξαρτηθεί από την εξέλιξη του ιού. Η τρέχουσα υγειονομική κρίση προκαλεί βαριές επιπτώσεις στην οικονομική δραστηριότητα και στην απασχόληση βραχυπρόθεσμα και θα επηρεάσει σημαντικά τις οικονομικές προοπτικές μεσοπρόθεσμα.
Μέχρι σήμερα ελάχιστες χώρες (Νότια Κορέα, Νορβηγία, Νέα Ζηλανδία) έχουν θέσει υπό έλεγχο τον ιό, με αποτέλεσμα την επαναφορά του ΑΕΠ στα επίπεδα του 2019 στο τέλος του 2020. Οι περισσότερες χώρες βρίσκονται στη δεύτερη φάση της επανάκαμψης του ιού, γεγονός που σημαίνει μια καθυστέρηση ενός ή δύο ετών για επαναφορά του ΑΕΠ στα επίπεδα του 2019. Τα στοιχεία της ύφεσης για το δεύτερο τρίμηνο του 2020 είναι ενδεικτικά: ύφεση 10,6% σε ΗΠΑ και Γερμανία, 22,7% σε Ισπανία, 22,1% σε Μ. Βρετανία,και 15% στην Ελλάδα.
Δεν υπάρχει ιστορικό προηγούμενο για τέτοιας έκτασης ύφεση μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το χειρότερο είναι ότι διεθνείς έρευνες δείχνουν ότι η απλή άρση των υφιστάμενων υγειονομικών περιορισμών αποτελεί την αναγκαία, αλλά όχι την ικανή συνθήκη για την επανάκαμψη των οικονομιών στα επίπεδα του 2019. Έχει εκτιμηθεί ότι μια καθυστέρηση τριών μηνών στην εξουδετέρωση του ιού συνεπάγεται μια εξάμηνη καθυστέρηση στην επαναφορά του ΑΕΠ στα προ κρίσης επίπεδα.
Οικονομικές μελέτες στις χώρες του ΟΟΣΑ δείχνουν ότι η αυστηρότητα των υγειονομικών περιορισμών λόγω του ιού δεν μπορεί να ερμηνεύσει πλήρως τα φαινόμενα της ύφεσης. Υπάρχουν και πρόσθετοι παράγοντες που επενεργούν. Όπως η αυξανόμενη αβεβαιότητα των καταναλωτών και των επιχειρήσεων, η οποία προκάλεσε μείωση της κατανάλωσης ακόμα και για αγαθά που δεν υπόκειντο σε περιορισμούς. Στον παράγοντα αυτό οφείλεται περίπου το μισό της μείωσης του ΑΕΠ στις ΗΠΑ.
Το τελικό συμπέρασμα είναι ότι η διάχυτη αβεβαιότητα που προκάλεσε η υγειονομική κρίση στους πολίτες και τις επιχειρήσεις πρέπει να περιοριστεί, για να επανέλθει η εμπιστοσύνη και η κανονικότητα στην οικονομία και την κοινωνία.
Η επαναφορά της εμπιστοσύνης και της κανονικότητας μπορεί να γίνει με πέντε τρόπους. Πρώτον, ο αριθμός των νέων κρουσμάτων συγκρατείται σε χαμηλό επίπεδο και, ταυτοχρόνως, διενεργούνται μεγάλης έκτασης διαγνωστικά τεστ. Δεύτερον, το σύστημα υγείας είναι σε θέση να προσφέρει θεραπεία στα θύματα του ιού, χωρίς να υποβαθμίζει την παροχή των κανονικών υπηρεσιών υγείας. Τρίτον, η ενημέρωση των πολιτών είναι αξιόπιστη, συνεπής, και έγκαιρη, ώστε οι πολίτες και οι δημόσιοι φορείς να σχεδιάζουν τις αντιδράσεις τους. Τέταρτον, τα υγειονομικά μέτρα εφαρμόζονται με επάρκεια, ώστε να περιορίζουν την μεταδοτικότητα. Και πέμπτον, οι παρεμβάσεις για την δημόσια υγεία να μην προκαλούν δομικά εμπόδια στην οικονομική ανάκαμψη. Έχει εκτιμηθεί ότι η εφαρμογή αυτών των πέντε μέτρων για μια περίοδο 12 εβδομάδων μπορεί να επαναφέρει την εμπιστοσύνη σε μια χώρα και την κανονικότητα στην οικονομία. Στην πραγματικότητα, βέβαια, ελάχιστες χώρες το έχουν καταφέρει.
Πολλοί αναλυτές αναζητούν οικονομικούς δείκτες που σηματοδοτούν την επαναφορά της οικονομίας σε κατάσταση κανονικότητας. Ένας τέτοιος δείκτης μετρά τις τάσεις της κατανάλωσης σε μια σειρά από τομείς, όπως το λιανικό εμπόριο, τη διασκέδαση, τα κηπευτικά, τα φαρμακεία, τις μεταφορές και τους χώρους εργασίας. Ο δείκτης αυτός έχει επανέλθει στο 90% του επιπέδου που είχε πριν από την κρίση, στις λίγες χώρες που έχουν καταφέρει να τιθασεύσουν τον ιό, με τον μηδενισμό της μετάδοσης και την ελαχιστοποίηση της πιθανότητας επανάκαμψης του φαινομένου. Στις χώρες αυτές η οικονομία θα επανέλθει στην κανονικότητα προς το τέλος του 2020.
Στις περισσότερες χώρες, όμως, ακολουθείται μια πιο εξισορροπητική πολιτική, η οποία στοχεύει στη σταθεροποίηση των κρουσμάτων εντός των ορίων αντοχής των συστημάτων υγείας, ενώ αποδέχεται την πιθανότητα αύξησης των περιστατικών καθώς και την επανάκαμψη του ιού, γεγονός που οδηγεί σε επαναφορά των περιοριστικών υγειονομικών μέτρων. Για τις χώρες αυτές, που είναι η πλειονότητα των χωρών του ΟΟΣΑ, θα καθυστερήσει η επάνοδος της εμπιστοσύνης και της κανονικότητας, ενώ ο προαναφερόμενος δείκτης κινείται στο 40% του αντίστοιχου επιπέδου προ κρίσης.
Τούτων δοθέντων, το επόμενο κρίσιμο ερώτημα είναι πότε θα τελειώσει η πανδημία του κορονοϊού. Μετά από οκτώ μήνες πανδημίας και περισσότερους από 1.000.000 θανάτους, οι πολίτες σε όλο τον κόσμο αναζητούν ενδείξεις για το τέλος της πανδημίας. Υπάρχουν δύο εκδοχές για το τέλος της πανδημίας και αυτές θα ολοκληρωθούν σε διαφορετικούς χρόνους. Το επιδημιολογικό τέλος της πανδημίας θα επέλθει όταν επιτευχθεί ανοσία αγέλης. Τότε θα ελαχιστοποιηθεί η μεταδοτικότητα του ιού και θα σταματήσουν ταέκτακτα περιοριστικά υγειονομικά μέτρα. Για να συμβεί αυτό πρέπει να βρεθεί το κατάλληλο εμβόλιο. Επίσης, το τέλος της πανδημίας θα οριστεί με τη σταδιακή επιστροφή στην κανονικότητα, που σημαίνει ότι θα αρχίσουν πάλι τα αεροπορικά ταξίδια, ο συνωστισμός στα κέντρα διασκέδασης, η επιστροφή των εργαζομένων στα εργοστάσια και στα γραφεία, και η πλήρης επαναλειτουργία των εστιατορίων και των γυμναστηρίων. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τον εμβολιασμό των πιο ευπαθών ομάδων, τη δραστική αύξηση των διαγνωστικών τεστ και τη συνεχή ενίσχυση των περιοριστικών μέτρων. Όσο πιο ισχυρά είναι τα περιοριστικά μέτρα τόσο γρηγορότερα θα γίνει η επιστροφή στην κανονικότητα και μπορεί να προηγηθεί του επιδημιολογικού τέλους της πανδημίας.
Οι περισσότερες χώρες βασίζουν τις ελπίδες τους για επίτευξη ανοσίας της αγέλης στην εμφάνιση του εμβολίου. Ακόμα και τότε, όμως, οι εξελίξεις θα καθοριστούν (α) από την αποτελεσματικότητα του εμβολίου και (β) την αποδοχή του από τον πληθυσμό. Όπως δείχνουν μια σειρά από μελέτες διεθνών οργανισμών, ο βαθμός επίτευξης αυτών των δύο στόχων θα καθορίσει και το απαιτούμενο ποσοστό του πληθυσμού που πρέπει να αναπτύξει αντισώματα, ούτως ώστε να επιτευχθεί η ανοσία της αγέλης και να ελαχιστοποιηθεί η μεταδοτικότητα του ιού.
Το καλύτερο σενάριο είναι αυτό στο οποίο η αποτελεσματικότητα του εμβολίου είναι πάνω από 80% και η αποδοχή του από τον πληθυσμό κυμαίνεται στο 70%. Τότε το απαιτούμενο ποσοστό του πληθυσμού που χρειάζεται να αναπτύξει αντισώματα ανέρχεται στο 10%.
Το δεύτερο σενάριο υποθέτει υψηλή αποδοχή 80% του εμβολίου από τον πληθυσμό, αλλά μόνο 50% αποτελεσματικότητα. Τότε το απαιτούμενο ποσοστό του πληθυσμού που χρειάζεται να αναπτύξει αντισώματα πρέπει αν ανέλθει στο 20%.
Ένα σενάριο μέτριας αποτελεσματικότητας 60% και μέτριας αποδοχής 50% συνεπάγεται ότι το 30% του πληθυσμού πρέπει να αναπτύξει αντισώματα για να επιτευχθεί η ανοσία της αγέλης.
Τέλος, το χειρότερο σενάριο προβλέπει ότι η αποτελεσματικότητα του εμβολίου είναι μόνο 50% και η αποδοχή του από τον πληθυσμό είναι μόνο 30%. Τότε το απαιτούμενο ποσοστό του πληθυσμού που χρειάζεται να αναπτύξει αντισώματα πρέπει να ανέλθει στο 45%.
Επομένως, το επιδημιολογικό τέλος της πανδημίας θα επέλθει σε διαφορετικό χρόνο σε κάθε χώρα, ανάλογα με τους παραπάνω συνδυασμούς παραγόντων. Η επίτευξη ανοσίας της αγέλης μπορεί να επιτευχθεί στο 2ο τρίμηνο του 2021, εάν το εμβόλιο κυκλοφορήσει πριν το τέλος του 2020 και εφόσον οι εμβολιασμοί γίνουν εντός 6 μηνών. Το τέλος της πανδημίας θα μετακινηθεί προς το 4ο τρίμηνο του 2021, εάν το εμβόλιο βρεθεί στους πρώτους μήνες του 2021 και εφόσον οι εμβολιασμοί γίνουν εντός 6 μηνών. Εάν υπάρξει μεγαλύτερη καθυστέρηση στο εμβόλιο ή είναι χαμηλής αποτελεσματικότητας ή εάν υπάρξει απροθυμία του πληθυσμού για τον εμβολιασμό, τότε το τέλος της πανδημίας θα μετακινηθεί προς το 2022.
Η επιστροφή στην κανονικότητα θα συμβεί σε κάθε χώρα ανάλογα με τα αποτελέσματα που θα έχουν επιτευχθεί από τη συνδυασμένη εφαρμογή των παραπάνω παραγόντων. Μπορεί να προηγηθεί του επιδημιολογικού τέλους της πανδημίας, εφόσον έχει υποχωρήσει σημαντικά η σχετική θνησιμότητα και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση στους πολίτες ότι μπορούν να επιστρέψουν στους παραδοσιακούς τρόπους ζωής χωρίς να απειλούν την ζωή τη δική τους ή των άλλων.
Για να συμβεί αυτό είναι κρίσιμο να έχουν δοθεί οι επίσημες άδειες για την κυκλοφορία του εμβολίου μέχρι το 1ο τρίμηνο του 2021, το αργότερο. Και με την προϋπόθεση της υψηλής αποτελεσματικότητας του εμβολίου και της αποδοχής του από τους πολίτες,και ιδιαίτερα τις ευπαθείς ομάδες.
Στις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες αναμένεται το επιδημιολογικό τέλος της πανδημίας να επέλθει στο 2ο εξάμηνο του 2021. Το ίδιο αναμένεται να συμβεί και στην Ελλάδα, η οποία έχει αναμφισβήτητα επιτύχει καλύτερες επιδόσεις στην προστασία του πληθυσμού από τον κορονοϊό σε σχέση με τις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες. Έτσι θα περιοριστούν και οι δραματικές οικονομικές επιπτώσεις που έχουν πλήξει όλες τις οικονομίες και έχουν προκαλέσει πρωτοφανείς δημοσιονομικές ενισχύσεις των εργαζομένων και των επιχειρήσεων που έχουν πληγεί από την πανδημία. Εν αναμονή, λοιπόν, του κατάλληλου εμβολίου στις αρχές του 2021, χρειάζεται η συνέχιση των περιοριστικών μέτρων εκ μέρους της πολιτείας και η διατήρηση της προσωπικής υπευθυνότητας εκ μέρους των πολιτών, για τουλάχιστον το μεγαλύτερο μέρος του 2021.
