Την αξία του ιατρικού τουρισμού με βάση συγκεκριμένους κανόνες και επαρκές θεσμικό πλαίσιο αναδεικνύει η έκθεση της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής με εισηγητές τους Τάκη Βιδάλη και Βασιλική Μολλάκη.  Όπως επισημαίνεται, η ανάπτυξη της βιοϊατρικής τεχνολογίας σε συνδυασμό με την παραγωγή νέας γνώσης από την έρευνα και την αυξανόμενη κατάρτιση του επιστημονικού προσωπικού προσφέρει, πλέον, περισσότερες ευκαιρίες στους ασθενείς να αναζητούν διασυνοριακά ιατρική περίθαλψη και θεραπεία. 

Τα δεδομένα 

Στις μέρες μας, ο ιατρικός τουρισμός αποτελεί ένα αυξανόμενο φαινόμενο που έχει και σημαντικές οικονομικές επιρροές. Αν και δεν υπάρχουν ακριβή δεδομένα για το μέγεθος της αγοράς του ιατρικού τουρισμού, η «βιομηχανία του ιατρικού τουρισμού» υπολογίζεται από ορισμένους σε 100 δισεκατομμύρια δολάρια, ενώ κατά άλλες εκτιμήσεις το ποσό αυτό είναι πολύ μικρότερο, δηλαδή 15-20 δισεκατομμύρια. 

Επίσης τα στοιχεία για τον ακριβή αριθμό των ασθενών ή πολιτών και τις χώρες προτίμησης είναι συγκεχυμένα, κυρίως λόγω της δυσκολίας πρόσβασης σε δεδομένα, των προβλημάτων στην εξακρίβωση των κινήτρων μετακίνησης των ασθενών αλλά και των συμφερόντων των παρόχων υπηρεσιών υγείας. Ωστόσο, οι περισσότερες μελέτες συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι η Ασία είναι ο πιο δημοφιλής προορισμός για ιατρικό τουρισμό, με την Ταϊλάνδη να βρίσκεται στην κορυφή της προτίμησης των ασθενών παγκοσμίως, ενώ ως συχνοί προορισμοί αναφέρονται επίσης η Κόστα Ρίκα, η Ινδία, το Ισραήλ, η Μαλαισία, το Μεξικό, η Σιγκαπούρη, η Νότια Κορέα, η Ταϊβάν, η Τουρκία και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Έλλειψη δεδομένων υπάρχει και ως προς τα κλινικά αποτελέσματα των θεραπειών αλλά και τη μεσοπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη παρακολούθηση των ασθενών που υποβλήθηκαν σε θεραπείες σε μια ξένη χώρα. 

Αναπαραγωγικός τουρισμός ή τουρισμός για υπηρεσίες Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΙΥΑ) 

Οι ισχύουσες νομοθεσίες, που μπορεί να είναι απαγορευτικές για συγκεκριμένες ομάδες ασθενών (π.χ. άγαμες γυναίκες), το οικονομικό κόστος των υπηρεσιών ΙΥΑ που διαφέρουν από χώρα σε χώρα αλλά και οι μακρές λίστες αναμονής έχουν ως αποτέλεσμα να μην έχουν όλοι οι πολίτες ίσες ευκαιρίες πρόσβασης στην ΙΥΑ. Συνεπώς, μία μερίδα πολιτών αποφασίζει να προσφύγει στον αναπαραγωγικό τουρισμό, δηλαδή να ταξιδέψει και να υποβληθεί σε θεραπείες ΙΥΑ σε μια άλλη χώρα. 

Στατιστικά στοιχεία για τον αναπαραγωγικό τουρισμό στην Ευρώπη 

Σε έρευνες για τη διασυνοριακή αναπαραγωγική φροντίδα (Cross-border Reproductive Care, CBRC) στην Ευρώπη, υπολογίζεται ότι 24.000-30.000 κύκλοι εξωσωματικής γονιμοποίησης αφορούν σε αναπαραγωγικό τουρισμό για 11.000-14.000 ασθενείς. Λαμβάνοντας υπόψη το συνολικό αριθμό κύκλων εξωσωματικής γονιμοποίησης, ο αναπαραγωγικός τουρισμός αντιστοιχεί σε ποσοστό 5% επί του συνόλου των κύκλων εξωσωματικής γονιμοποίησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Εκτιμάται ότι περίπου 1.000 ασθενείς ταξιδεύουν ετησίως στην Ελλάδα για να λάβουν θεραπείες ΙΥΑ. Σύμφωνα με την Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, σήμερα υπάρχουν 45 αδειοδοτημένες Μονάδες ΙΥΑ. Τα δεδομένα που αφορούν συγκεκριμένα τον αναπαραγωγικό τουρισμό στην Ελλάδα είναι περιορισμένα σε σχέση με άλλες χώρες. 

Η μελέτη των Paraskou & George (2013) κατέγραψε στοιχεία για ασθενείς που έρχονται στην Ελλάδα προκειμένου να υποβληθούν σε θεραπείες υπογονιμότητας. Η μελέτη βασίστηκε σε ερωτηματολόγια που απευθύνθηκαν προς το προσωπικό των κέντρων ΙΥΑ, κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα, και προς ασθενείς που ταξίδεψαν στην Ελλάδα για να λάβουν υπηρεσίες ΙΥΑ (υπολογίζεται ότι αντιπροσώπευε το 13% του συνόλου του αναπαραγωγικού τουρισμού στην Ελλάδα). Οι χώρες προέλευσης των ασθενών ήταν η Ιταλία, η Γερμανία, Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιρλανδία, η Ολλανδία, οι ΗΠΑ και άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Ο κυριότερος λόγος που οι ασθενείς αναζήτησαν υπηρεσίες ΙΥΑ στην Ελλάδα ήταν το γεγονός ότι υπήρχαν περιοριστικές νομικές διατάξεις στη χώρα τους -ιδίως για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς- και τα αυστηρά κριτήρια καταλληλότητας που συνεπάγονται μακρές λίστες αναμονής -ιδίως για τους Βρετανούς και τους Γάλλους. 

Οι περισσότεροι ασθενείς ήταν ηλικίας 41-45 ετών (29,7%) και 46-50 ετών (18,8%) και παντρεμένοι (45,3%) ή συζούσαν με τον/την σύντροφο (18,8%). Η πλειοψηφία των ασθενών επέλεξε κέντρο ΙΥΑ στη Θεσσαλονίκη (37,5%), στην Αθήνα (36,7%) και στην Κρήτη 11%, κυρίως στο Ηράκλειο. Οι κυριότερες θεραπείες που αναζήτησαν οι ασθενείς στην Ελλάδα ήταν η δωρεά ωαρίων (38,2%), δωρεά εμβρύων (20,9%) και σε μικρότερο ποσοστό η εξωσωματική γονιμοποίηση (5,5%) και η εξωσωματική γονιμοποίηση με δωρεά σπέρματος (4,5%). Οι παράγοντες που επηρέασαν θετικά την απόφαση των ασθενών να επισκεφθούν την Ελλάδα για αναπαραγωγικό τουρισμό ήταν πρωτίστως το οικονομικό κόστος, καθώς η Ελλάδα είναι άκρως ανταγωνιστική στο κόστος για διάφορες υπηρεσίες ΙΥΑ, η πρόσβαση, πνευματικοί και θρησκευτικοί λόγοι, η επικοινωνία, η ποιότητα των υπηρεσιών, η φήμη του ιατρικού προσωπικού/των κλινικών και ο συνδυασμός της θεραπείας με διακοπές. Τέλος, οι αποθαρρυντικοί παράγοντες για να επιλεγεί η Ελλάδα για αναπαραγωγικό τουρισμό ήταν η έλλειψη διαπιστευτηρίων και δημοσιευμένων δεδομένων, η γλώσσα και η προσβασιμότητα.

Ιατρικός τουρισμός για υποβολή σε καινοτόμες θεραπείες 

Ο ιατρικός τουρισμός για υποβολή σε καινοτόμες θεραπείες περιλαμβάνει κυρίως την αναζήτηση κυτταρικών θεραπειών, ιδίως με βλαστικά κύτταρα (βλαστοκύτταρα). Οι κυτταρικές θεραπείες με βλαστικά κύτταρα διαφημίζονται εκτενώς μέσω του διαδικτύου, κυρίως σε χώρες χωρίς ειδικό νομοθετικό πλαίσιο ή επιτρεπτικό νομοθετικό πλαίσιο, όπως η Κίνα, η Σιγκαπούρη, η Μαλαισία, η Ιαπωνία, η Ταϊλάνδη, η Ινδία, χώρες της Νότιας Αμερικής όπως το Μεξικό και η Βραζιλία αλλά και χώρες της Αφρικής. H «βιομηχανία των κυτταρικών θεραπειών» υπολογίζεται σε 120 δισεκατομμύρια δολάρια για το 2018. Οι κυτταρικές θεραπείες παραμένουν ως επί το πλείστον «αναπόδεικτες», δηλαδή δεν υπάρχουν ακόμα επιστημονικά δεδομένα που να αποδεικνύουν την αποτελεσματικότητα και την ασφάλειά τους, με μόνο ελάχιστες εξαιρέσεις. 

Ιατρικός τουρισμός για υποβολή σε αισθητικές επεμβάσεις 

Ένα ποσοστό των ατόμων που αναζητούν διασυνοριακές υπηρεσίες υγείας ταξιδεύουν προκειμένου να υποβληθούν σε θεραπείες ή επεμβάσεις για αισθητικούς-κοσμητικούς λόγους. Αν και το ποσοστό αυτό δεν είναι δυνατό ακόμα να εκτιμηθεί, ωστόσο παρατηρούνται τάσεις μετακίνησης σε συγκεκριμένες χώρες. Για παράδειγμα, Αμερικανοί πολίτες ταξιδεύουν συχνά στο Μεξικό για αισθητικούς λόγους, στην Ταϊλάνδη και στην Ινδία για αισθητικούς λόγους και για αλλαγή φύλου. Στις περιπτώσεις ιατρικού τουρισμού για αισθητικούς λόγους, οι ίδιοι οι ενδιαφερόμενοι επωμίζονται το κόστος των επεμβάσεων. 

Ιατρικός τουρισμός για υποβολή σε «συμβατικές» επεμβάσεις 

Αυτή η κατηγορία ιατρικού τουρισμού περιλαμβάνει, κυρίως, την παροχή υπηρεσιών υγείας σε χρόνια πάσχοντες, όπως π.χ. νεφροπαθείς που έχουν ανάγκη τακτικής αιμοκάθαρσης και συνεχούς παρακολούθησης. Σύμφωνα με τη Μη Κυβερνητική Οργάνωση «Ελληνικό Συμβούλιο Ιατρικού Τουρισμού» (Greek Medical Tourism Council, ELITOUR), στην Ελλάδα υπάρχουν πολλές μονάδες που προσφέρουν συμβατικές υπηρεσίες υγείας που περιλαμβάνουν αιμοκάθαρση, οφθαλμολογικές υπηρεσίες, οδοντιατρικές υπηρεσίες κ.ά. 

Ο ιατρικός τουρισμός, αν και προσφέρει δυνατότητες στους ασθενείς/πολίτες που ταξιδεύουν σε άλλη χώρα, ωστόσο ενέχει σοβαρούς, πιθανούς κινδύνους. Για τον λόγο αυτό, όλα τα εμπλεκόμενα μέρη έχουν ηθικές -και σε πολλές περιπτώσεις και νομικές- υποχρεώσεις με στόχο την προστασία του άμεσα ενδιαφερομένου. Παρακάτω προτείνεται μια σειρά από μέτρα που πρέπει να ληφθούν από τα εμπλεκόμενα μέρη, για την προστασία της υγείας αλλά και των δικαιωμάτων των ασθενών. 

• Ασθενείς/πολίτες. Πριν από τη λήψη απόφασης για μετάβαση σε άλλη χώρα, οι άμεσα ενδιαφερόμενοι ασθενείς/πολίτες θα πρέπει να λαμβάνουν νομικές συμβουλές από ειδικούς που θα τους καθοδηγήσουν για τις νομικές προεκτάσεις μιας υπηρεσίας υγείας. 
• Ιατροί στη χώρα προέλευσης. Ο θεράπων ιατρός που παρακολουθεί τον/την ασθενή στη χώρα προέλευσης, εφόσον του ζητηθεί από τον/την τελευταίο/α, έχει ηθικό καθήκον να τον/την ενημερώσει αφενός για τη δυνατότητα αναζήτησης υπηρεσιών υγείας σε μια άλλη χώρα, αφετέρου για τους πιθανούς κινδύνους και την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας στη χώρα υποδοχής. 
• Μονάδες παροχής υπηρεσιών υγείας (και ιατροί) στη χώρα προορισμού. Οι μονάδες παροχής υπηρεσιών υγείας στη χώρα προορισμού οφείλουν να ενημερώνουν πλήρως τους ενδιαφερόμενους για την ασφάλεια και τους πιθανούς κινδύνους μιας θεραπείας, καθώς και για το ποια διεθνή πρότυπα ή κατευθυντήριες γραμμές ακολουθούνται σε κάθε περίπτωση. 
• Ιατρικές/επιστημονικές εταιρείες. Οι ιατρικές/επιστημονικές εταιρείες κάθε χώρας θα πρέπει να εκδίδουν σχετικές οδηγίες για την προστασία της ασφάλειας των ασθενών της και την ποιότητα παροχής υπηρεσιών υγείας σε άλλες χώρες. 
• Ελληνική Πολιτεία. Η ελληνική Πολιτεία θα πρέπει να συστήσει μητρώο διαπιστευμένων μονάδων παροχής υγείας για τον ιατρικό τουρισμό στην Ελλάδα, αφού πρώτα εξασφαλιστεί η πιστοποίηση των μονάδων παροχής τέτοιων υπηρεσιών σύμφωνα με διεθνή πρότυπα.