Πνευματική ιδιοκτησία δεν είναι μόνο τα δικαιώματα αντιγραφής (copyright), είναι και οι ευρεσιτεχνίες (πατέντες), και τα εμπορικά σήματα (trademarks). Η ελεύθερη αγορά μόνη της δεν μπορεί να ανταμείψει τον καινοτόμο δημιουργό, γι' αυτό χρειάζεται η κρατική παρέμβαση.
Γιατί να εφεύρω το Α προϊον, σκέπτεται ο επιχειρηματίας, αν όλοι ωφεληθούν όσο κι εγώ; Και ποιος θα με αποζημιώσει για την αρχική μου μεγάλη επένδυση, όταν ο κόσμος γεμίσει από πάμφθηνα αντίγραφα του δικού μου αρχικού -και αναπόφευκτα πανάκριβου- προϊόντος;
Στον τομέα των πνευματικών δικαιωμάτων δεν ισχύει το «ένα μέγεθος ταιριάζει σε όλους». Αλλοι παραγωγικοί κλάδοι χρειάζονται όντως πιο αυστηρή προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και σε άλλους αντίθετα καταπνίγεται η καινοτομία, άρα χρειάζονται πιο ελεύθερη διακίνηση ιδεών. Η ισχνή προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας στο παρελθόν εμπόδισε την ανάπτυξη τομέων όπως το λογισμικό, το hardware κλπ.; Τουναντίον.
Τον Οκτώβριο του 2005 ανακοινώθηκε μια πρωτοβουλία για τον περιορισμό των ευρεσιτεχνιών και των copyright, η Χάρτα Adelphi, που θεωρεί ότι το τωρινό σύστημα ευνοεί υπερβολικά την αύξηση της κερδοφορίας των εταιρειών, σε βάρος της καινοτομίας και του δημοσίου συμφέροντος, και ότι δεν πρέπει να υπάρχουν πατέντες στο λογισμικό, τις ιατρικές θεραπείες και τις επιχειρηματικές μεθόδους.
Πολλοί συμφωνούν ότι χρειάζεται μια «μέση οδός», που ναι μεν να προστατεύει την πνευματική ιδιοκτησία, αλλά όχι σε βάρος της δημιουργικότητας και της διάχυσης των προϊόντων της.
Σύμφωνα με τον καθηγητή Νομικής του πανεπιστημίου Στάνφορντ, Λόρενς Λέσιγκ, κάθε φορά που ο Μίκι Μάους πλησιάζει να γίνει κτήμα όλων μας, το αμερικανικό Κογκρέσο ανανεώνει το σχετικό copyright υπέρ της Disney που έχει τα σχετικά δικαιώματα. Αυτό όμως δείχνει, κατά τον Λέσιγκ, γιατί η πνευματική ιδιοκτησία συχνά λειτουργεί υπέρ των εταιρειών που θέλουν να αποτρέψουν νέους ανταγωνιστές στην «αυλή» τους.
Μάχη για την ιδιοκτησία των ιδεών
Αν μη τι άλλο, οι Αρχές Ανταγωνισμού καλούνται να ασχολούνται εντονότερα με το ζήτημα της πνευματικής ιδιοκτησίας και να εξετάζουν πώς στην πράξη χρησιμοποιούν τις πατέντες τους οι εταιρείες, όταν τις αποκτούν ως «όπλο». Μήπως σκόπιμα διαστρεβλώνουν τον ανταγωνισμό; Μήπως πολλές ευρεσιτεχνίες αποκτώνται τελικά όχι λόγω καινοτομίας, αλλά για στρατηγικούς, δηλαδή ανταγωνιστικούς λόγους; Μήπως σε μερικούς κλάδους οι πατέντες όντως ευνοούν την καινοτομία, άρα έμμεσα και την κοινωνία;
Οι υπερ-φιλελεύθεροι (με πρωτοπορία το κίνημα υπέρ του «ελεύθερου» ή «ανοικτού» λογισμικού) υποστηρίζουν ότι οι απολύτως ελεύθερες αγορές είναι επαρκείς για να ανταμείψουν τους καινοτόμους παραγωγούς και δεν χρειάζεται η κρατική προστασία με πατέντες, copyright κλπ.
Στο ίδιο μήκος κύματος -αλλά με άλλο σκεπτικό- οι οπαδοί της ανοικτής διακίνησης των ιδεών, που αντιτίθενται όταν το κράτος επιβάλλει την ατομική ιδιοκτησία στις ιδέες που θεωρούν ότι θα έπρεπε να αποτελούν κοινό κτήμα. Σκεφθείτε την περίπτωση του AIDS, όπου οι φτωχοί καλούνται να πληρώνουν πανάκριβα δυτικά φάρμακα.
Μολονότι, μετά από πιέσεις, στη Γενεύη το 2003 στο πλαίσιο του ΠΟΕ, συμφωνήθηκε οι φτωχές χώρες που δεν μπορούν να παράγουν φάρμακα εγχωρίως, να μπορούν να τα εισάγουν από φθηνότερους παραγωγούς, αρκεί να μην τα επανεξάγουν σε πλούσιες χώρες κάνοντας αθέμιτο ανταγωνισμό, το πρόβλημα επί της ουσίας για μαζική πρόσβαση σε φθηνά φάρμακα παραμένει για τον αναπτυσσόμενο κόσμο.
Προς το παρόν, η κοινωνία, στο βωμό της ταχύτερης και πιο καινοτόμου ανάπτυξης, επωμίζεται το οικονομικό και κοινωνικό κόστος ενός πρόσκαιρου μονοπωλίου, δηλαδή υψηλότερες τιμές συν μικρότερη παραγωγή.
* Στη φωτογραφία ο πρώτος νόμος στις ΗΠΑ για το copyright.