Αυτό που κάνει το Ιράν τόσο ενδιαφέρον, γράφει ο γνωστός αμερικανός αναλυτής Τόμας Φρίντμαν στο σημερινό φύλλο των New York Times, είναι το γεγονός ότι η χώρα αυτή δεν είναι μια πραγματική δημοκρατία, αλλά δεν είναι ούτε μια πραγματική ισλαμική θεοκρατία. Εχει αρκετά στοιχεία δημοκρατίας, ώστε πολλοί Ιρανοί να ξέρουν ότι θέλουν περισσότερη. Κι έχει αρκετά στοιχεία θεοκρατίας, ώστε πολλοί Ιρανοί να θέλουν λιγότερη.
Κάποιος που επισκέπτεται το Ιράν και ψάχνει πίσω από την επιφάνεια συναντά δημοκράτες μεταρρυθμιστές που έχουν συνειδητοποιήσει, τόσο από την αποτυχημένη προσπάθεια του Σάχη να επιβάλει ένα κοσμικό μοντέλο, όσο και από τα 23 χρόνια ισλαμικής διακυβέρνησης της χώρας, ότι καμιά δημοκρατία δεν μπορεί να ριζώσει στο Ιράν αν δεν εξασφαλίζει μια σεβαστή θέση για το ισλάμ.
Ο επισκέπτης συναντά όμως και θρήσκους αναλυτές που έχουν συνειδητοποιήσει ότι στη σύγχρονη εποχή το ισλάμ δεν μπορεί να ρυθμίζει και να ελέγχει κάθε πλευρά της ζωής της χώρας, χωρίς να προκαλεί σοβαρές αντιδράσεις. Πολλοί νεαροί Ιρανοί αισθάνονται τώρα τόση απέχθεια για τα τζαμιά και τους κληρικούς, ώστε πολλοί μουλάδες αφαιρούν τα τουρμπάνια και τα άμφιά τους όταν περπατούν στις γειτονιές για να μη δέχονται φραστικές επιθέσεις.
Ακριβώς επειδή το Ιράν είναι μια τέτοια παρανοϊκή ημι-δημοκρατία, ακριβώς επειδή στη χώρα αυτή άνθρωποι συλλαμβάνονται κάθε μέρα για το παραμικρό, κλείνονται στη φυλακή, γράφουν βιβλία, ύστερα αποφυλακίζονται, βάζουν υποψηφιότητα για το κοινοβούλιο, εκδίδουν μια εφημερίδα κι έπειτα συλλαμβάνονται ξανά, υπάρχει μια τόσο ζωηρή συζήτηση για το πώς να βρεθεί η καλύτερη δυνατή ισορροπία ανάμεσα στη θρησκεία και στο κράτος.
«Προτείνω έναν καινούργιο ορισμό για μια ισλαμική κοινωνία. Ο ορισμός αυτός δεν θα περιλαμβάνει τη μετατροπή των ανθρώπων σε φανατικούς θρήσκους. Δεν θέλουμε μια κοινωνία που παρεκτρέπεται. Αν συνεχίσουμε να πρωθούμε μαξιμαλιστικές θρησκευτικές αξίες, θα αυξήσουμε το χάσμα ανάμεσα στις γενεές», υποστηρίζει ο Αμίρ Μοχεμπιάν, πολιτικός συντάκτης στη συντηρητική εφημερίδα Ρεσαλάτ.
«Δεν καταφέραμε να παντρέψουμε τη δημοκρατία και το ισλάμ. Αυτό οδήγησε στο μεταρρυθμιστικό κίνημα, το οποίο με τη σειρά του απέτυχε, γιατί δεν είχε συνταγματική εξουσία. Στο Σύνταγμα υπάρχει μια θρησκευτική εξουσία πάνω απ’ όλους, που μπορεί να μπλοκάρει κάθε αλλαγή. Πρέπει λοιπόν τώρα να αγωνιστούμε για μια πραγματική δημοκρατία, όπου θα υπάρχει θέση για τη θρησκεία», τονίζει ο ο Μοχσέν Σαζγκάρα, πρώην σύμβουλος του Αγιατολάχ Χομεϊνί και σήμερα μεταρρυθμιστής.
Μια τέτοια σύνθεση θα χρειαστεί πολύ χρόνο. Προς το παρόν, το ισλαμικό καθεστώς κρατά, χάρις στα χρήματα από το πετρέλαιο που μπορούν να εξαγοράζουν "φίλους" και σε μια σιδηρά πυγμή που μπορεί να καταστέλλει τις αντίθετες φωνές. Οι σκληροπυρηνικοί κληρικοί δεν θα υποκύψουν εύκολα, και δεν έχουν πρόβλημα να δημιουργούν εχθρούς στο εξωτερικό, καθώς οι εντάσεις "νομιμοποιούν" τη στρατιωτικοποίηση της ιρανικής κοινωνίας και την καταστολή της κριτικής. Ακόμη και οι σκληροπυρηνικοί κληρικοί όμως δείχνουν να συνειδητοποιούν ότι δεν μπορούν να επιβιώσουν επ' άπειρον αποκλειστικά με την καταστολή. Κι έτσι αφήνουν τη συζήτηση να εξελιχθεί.
Αποτελεί τραγική ειρωνεία το γεγονός ότι ο πόλεμος των ιδεών που η Δύση ήλπιζε να προκαλέσει στον αραβικό κόσμο μετά τις 11 Σεπτεμβρίου (ένας πόλεμος κατά του ισλαμικού φασισμού, τον οποίο θα ξεκινούσαν οι Αραβες αντιπροτείνοντας μια δημοκρατική, ισλαμική, προοδευτική εναλλακτική λύση) δεν έγινε εκεί, αλλά στο Ιράν. Και έγινε σε απάντηση όχι στις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, αλλά στη δυσάρεστη εμπειρία του Ιράν με τον θρησκευτικό δεσποτισμό.