Στο Μάγρεμπ και στο Μάσρεκ, μια σειρά αυταρχικών καθεστώτων έχουν τεθεί τον τελευταίο καιρό υπό σοβαρή αμφισβήτηση. Αφορμή αποτέλεσε η αυτοπυρπόληση ενός νεαρού τυνήσιου ανέργου, του Μοχάμεντ Μπουαζίζι, στις 17 Δεκεμβρίου 2010. Και τα κοινά στοιχεία αυτών των πολιτικών συστημάτων, είτε πρόκειται για παραδοσιακές μοναρχίες, είτε για μοναρχικές δημοκρατίες, είναι το πολιτικό αδιέξοδο, το μονοπώλιο των θεσμών και η ισχύς του στρατιωτικού συμπλέγματος.
Κι όμως, όπως σημειώνει ο Ζιλ Παρί στη «Μοντ», στην αρχή της δεκαετίας του 2000 είχαν γίνει κάποια πρώτα βήματα προς τον εκδημοκρατισμό: οι πρώτες πλουραλιστικές προεδρικές εκλογές στην Αίγυπτο, επαναλειτουργία των κοινοβουλίων στο Κουβέιτ και το Μπαχρέιν, ένας άνεμος δημοκρατίας στα παλαιστινιακά όργανα. Ακόμη και στη Σαουδική Αραβία έγιναν το 2005 οι πρώτες δημοτικές εκλογές.
Όλες αυτές οι εκλογικές αναμετρήσεις, είτε τις κερδίζει με συντριπτικά ποσοστά ένα ηγεμονικό κόμμα που διαθέτει μονοπώλιο στα μέσα ενημέρωσης και στηρίζεται από τους κρατικούς θεσμούς -όπως συμβαίνει στη Συρία ή την Αίγυπτο- είτε τις μποϊκοτάρει η αντιπολίτευση (Αίγυπτος και Ιορδανία). Άλλες φορές, πάλι, καθίσταται αδύνατο να οργανωθούν για λόγους εσωτερικής πολιτικής (όπως είναι η αντιπαράθεση μεταξύ Χαμάς και Φάταχ στα παλαιστινιακά εδάφη ή η αστάθεια στην Υεμένη).
Ένας άλλος λόγος που αυτές οι εκλογές στερούνται πραγματικού ενδιαφέροντος είναι ότι οδηγούν σε θεσμούς χωρίς επιρροή, αφού ολόκληρη την εξουσία την ασκεί ο πρόεδρος, ο εμίρης ή ο βασιλιάς.
Το τέλος των μεγάλων ιδεολογιών (παναραβισμός, σοσιαλισμός) προκάλεσε μια σύγκρουση ανάμεσα στα αυταρχικά καθεστώτα και ένα πολιτικό Ισλάμ που ενθαρρύνθηκε από την επιτυχία της ιρανικής επανάστασης. Στην πιο ριζοσπαστική της έκφραση, αυτή η σύγκρουση οδήγησε σε εμφύλιο πόλεμο, όπως συνέβη το 1982 στη Συρία. Στις περισσότερες περιπτώσεις, όμως, επιτεύχθηκε ένας συμβιβασμός: παραχωρήθηκε στο ισλαμικό ρεύμα ο κοινωνικός τομέας, με αντάλλαγμα να εγκαταλείψει τις πολιτικές του φιλοδοξίες.
Τα αυταρχικά καθεστώτα εκμεταλλεύτηκαν αυτή την αντιπαράθεση, υποστηρίζοντας ότι οποιοδήποτε δημοκρατικό άνοιγμα θα έδινε χώρο στους ισλαμιστές. Οι παρεκκλίσεις των τελευταίων επέτρεψαν στα καθεστώτα να αποσπάσουν την υποστήριξη των συμμάχων τους στη Δύση, παρά τον αυταρχισμό που επιδείκνυαν στο εσωτερικό των χωρών τους.
Ο ισλαμισμός περιλαμβάνει τόσο πολιτικές δυνάμεις που είναι αποφασισμένες να λάβουν μέρος στη διαχείριση των καθημερινών υποθέσεων (όπως είναι οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι) όσο κι εκείνους (όπως είναι οι σαλαφιστές) που δεν συμμετέχουν στις υποθέσεις της πόλης.
Το κίνημα διαμαρτυρίας που ξεκίνησε από την Τυνησία αιφνιδίασε τόσο τα αυταρχικά καθεστώτα όσο και τους ισλαμιστές. Η απουσία των τελευταίων είναι δικαιολογημένη στην Τυνησία, αν λάβει κανείς υπόψη τη μεταχείριση που τους επιφυλάχθηκε στο παρελθόν. Πιο απροσδόκητοι είναι οι χαμηλοί τόνοι που κρατούν οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι στην Αίγυπτο, αφού στη χώρα αυτή η οργάνωση είναι η πρώτη δύναμη της αντιπολίτευσης, παρά την καταστολή.
Το πραγματικό στοίχημα της τυνησιακής επανάστασης και των περιφερειακών μιμητών της είναι να βρεθεί ένας τρίτος δρόμος, που να βασίζεται στο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των κανόνων του κράτους δικαίου, στη δίκαιη μεταχείριση των μειονοτήτων και στην ελεύθερη συμμετοχή στην πολιτική διαδικασία. Όλους αυτούς τους στόχους, το αραβικό κράτος στη σημερινή του μορφή έχει αποδειχθεί ανίκανο να τους εκπληρώσει.
Πηγή: Le Monde, ΑΠΕ-ΜΠΕ