Οι επικριτές των τεστ ευφυΐας έχουν επανειλημμένα τονίσει ότι τα συγκεκριμένα τεστ παραβλέπουν σημαντικά τμήματα της διανοητικής ζωής και κυρίως τους μη γνωστικούς τομείς, όπως οι κοινωνικο-συναισθηματικές δεξιότητες, η κατανόηση και οι διαπροσωπικές δεξιότητες. Τα τεστ ευφυΐας αποδεικνύονται, επίσης, ανεπαρκή ως προς την αξιολόγηση της γνωστικής λειτουργίας.
Το 2002, ο γνωστικός επιστήμονας Ντάνιελ Κάνεμαν από το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον τιμήθηκε με το Νόμπελ Οικονομίας για την έρευνα που διεξήγαγε από κοινού με τον μακροχρόνιο συνεργάτη του ¶μος Τβέρσκι (ο οποίος απεβίωσε το 1996) σχετικά με την κρίση και τη λήψη αποφάσεων –τι είναι αυτό που κάνει τις σκέψεις και τις πράξεις λογικές ή παράλογες. Οι δύο επιστήμονες εξέτασαν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι κάνουν επιλογές και υπολογίζουν τις πιθανότητες και αποκάλυψαν βασικά σφάλματα που πραγματοποιούνται κατά κόρον κατά τη λήψη αποφάσεων.
Τα σφάλματα συλλογισμού που αποκάλυψαν οι δύο επιστήμονες δεν είναι ασήμαντα λάθη που κάνει κάποιος που παίζει σε ένα παιχνίδι συναναστροφής. Για να είναι κάποιος ορθολογιστής πρέπει να υιοθετεί κατάλληλους στόχους, να προχωρά στις κατάλληλες ενέργειες δεδομένων των στόχων και των πεποιθήσεών του και να οι πράξεις του να συνάδουν με τις πεποιθήσεις του. Ορθολογισμός σημαίνει το άτομο να επιτυγχάνει τους στόχους που έχει θέσει στη ζωή του χρησιμοποιώντας τα καλύτερα μέσα που έχει στη διάθεσή του.
Οι περιπτώσεις καταστρατήγησης των κανόνων συλλογισμού που μελέτησαν ο Κάνεμαν και ο Τβέρσκι υποδηλώνουν ότι στην πραγματικότητα δεν είμαστε τόσο ικανοποιημένοι με τη ζωή μας όσο θα μπορούσαμε να ήμαστε. Η έρευνα που διεξήγαγα στο εργαστήριό μου υποδεικνύει ότι υπάρχουν συστηματικές επιμέρους διαφορές μεταξύ των ικανοτήτων κρίσης και λήψης αποφάσεων με τις οποίες ασχολήθηκαν οι Κάνεμαν και Τβέρσκι.
Η ειρωνεία είναι οι δύο επιστήμονες τιμήθηκαν με Νόμπελ για τη μελέτη των γνωστικών χαρακτηριστικών που απουσιάζουν πλήρως από το πιο διαδεδομένο σύστημα αξιολόγησης των διανοητικών δυνατοτήτων: τα τεστ ευφυΐας. Η άποψη που επικρατεί τόσο στην επιστημονική κοινότητα όσο και στην ευρύτερη κοινωνία είναι ότι ο «ορθός συλλογισμός» προϋποθέτει ορθή κρίση και λήψη ορθών αποφάσεων –πρόκειται για το είδος του συλλογισμού που μας βοηθά να επιτύχουμε τους στόχους μας. Και όμως, αυτού του είδους ο ορθός (ορθολογικός) συλλογισμός δεν λαμβάνεται καν υπ’ όψιν στα τεστ ευφυΐας.
Μπορεί τα τεστ ευφυΐας να αξιολογούν σημαντικές παραμέτρους, δεν αξιολογούν όμως τη διαβάθμιση του ορθολογισμού στο συλλογισμό του ατόμου. Ίσως αυτή να μην ήταν μια σημαντική παράλειψη εάν η ευφυΐα αποτελούσε ισχυρή ένδειξη του ορθολογικού συλλογισμού. Η ερευνητική μου ομάδα, όμως, διαπίστωσε ακριβώς το αντίθετο: στην καλύτερη περίπτωση αποτελεί μια μικρή ένδειξη, καθώς ορισμένες από τις δεξιότητες ορθολογικού συλλογισμού δεν παρουσιάζουν απολύτως καμία συσχέτιση με την ευφυΐα.
Τα τεστ ευφυΐας καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την ακαδημαϊκή και επαγγελματική σταδιοδρομία εκατομμυρίων ανθρώπων από διάφορες χώρες. Δίνονται τεστ ευφυΐας στα παιδιά προκειμένου να αποφασιστεί εάν είναι κατάλληλα για να γίνουν δεκτά σε σχολικά προγράμματα που απευθύνονται στα νοητικά προικισμένα παιδιά. Οι εταιρείες και ο στρατός βασίζουν τις επιλογές τους στα συστήματα αξιολόγησης και ταξινόμησης που εμφανίζονται ελαφρώς διαφοροποιημένα σε σύγκριση τα τεστ ευφυΐας.
Μπορεί αυτή η επιμονή στην ευφυΐα να είναι ως ένα βαθμό αναγκαία, αυτό που δεν δικαιολογείται, όμως, είναι ότι η τάση παράβλεψης των γνωστικών ικανοτήτων που είναι –τουλάχιστον– το ίδιο σημαντικές: είναι οι δεξιότητες στις οποίες στηρίζεται η ορθολογική σκέψη και πράξη.
Οι επικριτές των τεστ ευφυΐας έχουν επανειλημμένα τονίσει ότι τα συγκεκριμένα τεστ παραβλέπουν σημαντικά τμήματα της διανοητικής ζωής και κυρίως τους μη γνωστικούς τομείς, όπως οι κοινωνικο-συναισθηματικές δεξιότητες, η κατανόηση και οι διαπροσωπικές δεξιότητες. Τα τεστ ευφυΐας αποδεικνύονται, επίσης, ανεπαρκή ως προς την αξιολόγηση της γνωστικής λειτουργίας, γεγονός που επιβεβαιώνεται από το ότι πολλοί άνθρωποι επιδεικνύουν συστηματική αδυναμία να σκεφτούν ή να συμπεριφερθούν ορθολογικά παρά το γεγονός που διαθέτουν ένα ικανοποιητικό δείκτη νοημοσύνης. Για διάφορους λόγους έχουμε υπερεκτιμήσει τις νοητικές δεξιότητες που μετρούν τα τεστ ευφυΐας και έχουμε υποτιμήσει άλλες σημαντικές γνωστικές δεξιότητες, όπως η ικανότητα του ατόμου να σκέφτεται ορθολογιστικά.
Οι ψυχολόγοι έχουν μελετήσει τις βασικές κατηγορίες σφαλμάτων συλλογισμού που καθιστούν τους ανθρώπους λιγότερο ορθολογιστές. Έχουν μελετήσει την τάση των ανθρώπων να εκτιμούν τις πιθανότητες χωρίς συνάφεια, να έχουν υπερβολική εμπιστοσύνη στις γνώσεις τους, να παραβλέπουν την εναλλακτική υπόθεση, να αξιολογούν τα στοιχεία με υποκειμενικότητα, να εκφράζουν ασυνάρτητες προτιμήσεις βάσει των στερεοτύπων τους (framing effects), να υπερεκτιμούν τα βραχυπρόθεσμα οφέλη εις βάρος της μακροπρόθεσμης ευεξίας, να επηρεάζονται από άσχετους παράγοντες κατά τη λήψη αποφάσεων κ.α.
Όλες αυτές οι κατηγορίες μη ορθολογικής κρίσης και αδυναμίας λήψης ορθολογικών αποφάσεων επηρεάζουν σημαντικά την ευφυΐα –γεγονός που σημαίνει ότι στα τεστ ευφυΐας συνήθως δεν προσμετρώνται οι επιμέρους διαφοροποιήσεις στον ορθολογικό συλλογισμό. Τα τεστ ευφυΐας αξιολογούν τις διανοητικές δεξιότητες που αποτελούν αντικείμενο μελέτης εδώ και πολλά χρόνια, ενώ αντίθετα, οι επιστήμονες ανακάλυψαν πολύ πρόσφατα τα εργαλεία αξιολόγησης του ορθολογικού ή μη ορθολογικού συλλογισμού. Η πρόοδος που έχει συντελεστεί τελευταία στη γνωστική επιστήμη που μελετά τον ορθολογικό συλλογισμό υποδεικνύει ότι τίποτα –εκτός από τα χρήματα– δεν μας εμποδίζει πλέον να δημιουργήσουμε το πρώτο τεστ «RQ» (Rational Quotient – δείκτης ορθολογισμού).
Αυτό το τεστ μπορεί να αποδειχθεί πολύ χρήσιμο. Οι άστοχες επενδυτικές αποφάσεις, για παράδειγμα, έχουν αποδοθεί εν μέρει στην υπερβολική εμπιστοσύνη που δείχνουν τα άτομα στις γνώσεις τους, στην τάση υπερ-ερμηνείας τυχαίων γεγονότων και στην τάση αντικατάστασης του σθένους (valence) με τη σκέψη. Τα σφάλματα κατά τη λήψη ιατρικών και νομικών αποφάσεων έχουν επίσης συνδεθεί με συγκεκριμένες τάσεις μη ορθολογικού συλλογισμού που έχουν μελετηθεί από τους ψυχολόγους.
Υπάρχουν στρατηγικές και προσλαμβάνουσες σε όλους αυτούς τους τομείς σφαλμάτων συλλογισμού. Το σημαντικό είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι αυτά τα σφάλματα συλλογισμού συνδέονται περισσότερο με τον ορθολογισμό παρά με την ευφυΐα και μπορούν να περιοριστούν εάν τα σχολεία, οι επιχειρήσεις και το κράτος έδιναν μεγαλύτερη έμφαση στους γνωστικούς τομείς που απουσιάζουν από τα τεστ ευφυΐας.
Διαφορετικά, οι εν λόγω φορείς θα αφιερώνουν πολύ περισσότερο χρόνο και πόρους στην ευφυΐα παρά στο να διδάσκουν πώς πρέπει να σκέφτεται κανείς για να επιτύχει τους στόχους του. Φαίνεται πως η ευφυΐα να έχει αναδειχθεί σε έμβλημα της κουλτούρας μας. Αυτό που έπρεπε όμως να επιδιώκουμε είναι η ανάπτυξη των ορθολογικών στρατηγικών που θα προάγουν ουσιαστικά την ευεξία του ανθρώπου.
Aρθρο του Κιθ Στάνοβιτς*
*Καθηγητής στο Τμήμα Ανθρώπινης Εξέλιξης και Εφαρμοσμένης Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο και συγγραφέα του βιβλίου What Intelligence Tests Miss: The Psychology of Rational Thought
Copyright: Project Syndicate, 2009
www.project-syndicate.org