«Έφυγε» ένας Έλληνας

Έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 97 ετών, o Zιλ Ντασσέν, ο άνθρωπος που αγάπησε τη Μελίνα Μερκούρη και την Ελλάδα όσο τίποτε άλλο.

"Ήμουν Έλληνας ακόμη κι όταν δεν το γνώριζα. Η Ελλάδα είναι το σπίτι μου", είχε δηλώσει ο μεγάλος σκηνοθέτης, ο οποίος τα τελευταία χρόνια ταλαιπωρήθηκε από προβλήματα υγείας, ενώ το τελευταίο διάστημα η κατάσταση είχε επιδεινωθεί.

Η κηδεία του θα γίνει την Τετάρτη από την ιερά συναγωγή Ισραηλίτικος τομέας ΓΆ Νεκροταφείο, ενώ ο ενταφιασμός, όπως ήταν και η επιθυμία του, θα γίνει αμέσως μετά στο ΑΆ Νεκροταφείο δίπλα από τον τάφο της Μελίνας Μερκούρη.

Γεννημένος το 1911 στο Κονέκτικατ των ΗΠΑ, το όγδοο παιδί ενός κουρέα και απόγονος Ρωσο-εβραίων εμιγκρέδων πέρασε από το Χάρλεμ, τη Νέα Υόρκη και το Χόλιγουντ. Από τις ΗΠΑ εκδιώχθηκε στη σκοτεινή εποχή του μακαρθισμού, για να καταλήξει το Παρίσι και το Λονδίνο.

Ο πρώτος του γάμος ήταν με την Μπεατρίς Λονέρ με την οποία απέκτησαν δύο παιδιά: τον διάσημο γάλλο τραγουδιστή Τζο Ντασέν (που ο πρόωρος θάνατός του προκάλεσε πλήγμα στον σκηνοθέτη) και την ηθοποιό Ζουλί Ντασέν.

Το 1966 παντρεύτηκε τη Μελίνα Μερκούρη, και υιοθέτησε τόσο την υπηκοότητα του Έλληνα όσο και το όραμα της συντρόφου του για την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα. Μαζί με την Μελίνα γύρισε τις ταινίες "Ποτέ την Κυριακή" -την πρώτη ταινία που έκανε στην Ελλάδα το 1960-, "Τοπκαπί" και "Φαίδρα".

Βραβεύτηκε στο Φεστιβάλ των Καννών για την ταινία "Ριφιφί", ένα από τα σημαντικότερα κινηματογραφικά φιλμ νουάρ της παγκόσμιας κινηματογραφίας.

Γνωστός και για την αντιδικτατορική του δράση την περίοδο της χούντας των συνταγματαρχών στην Ελλάδα ο Ντασέν είχε πει "ζούσα μια διαφορετική εξορία από το ' 67 έως το ' 74 σκηνοθέτησα μία μόνο ταινία γιατί η καρδιά μου είχε μόνο απογοήτευση για τη δικτατορία στην Ελλάδα. Αφοσιώθηκα στη Μελίνα μένοντας πλάι της όσο το δυνατόν περισσότερο, οι ταινίες δεν βρίσκονταν καν στο μυαλό μας, γυρίσαμε μία , την "Υπόσχεση την αυγή" απλώς και μόνο επειδή είχαμε υπογράψει τα συμβόλαια".

Αφότου ο θάνατος τον χώρισε από τη σύντροφο της ζωής του, δημιούργησε στη μνήμη της το Ίδρυμα Μελίνα Μερκούρη με στόχο την προώθηση της δημιουργίας του νέου Μουσείου της Ακρόπολης και την προβολή του ελληνικού πολιτισμού.

H πεμπτουσία των ταινιών του Nτασσέν βρίσκεται, σύμφωνα με τους ειδικούς του κινηματογράφου, στο γεγονός ότι συνδύαζε την αφηγηματικότητα του κινηματογράφου του Xόλιγουντ με το οπτικό στιλ του ευρωπαϊκού κινηματογράφου και το φιλμ νουάρ με τον ιταλικό νεορρεαλισμό και την παράδοση του γαλλικού αστυνομικού μυθιστορήματος. Tο κινηματογραφικό του ξεκίνημα έγινε με τη μαθητεία του δίπλα στο γίγαντα των αστυνομικών ταινιών Aλφρεντ Xίτσκοκ, γεγονός το οποίο επηρέασε την σκηνοθετική του ματιά. Στα φιλμ νουάρ που γύρισε ο Nτασσέν στα τέλη της δεκαετίας του ’40, όπως «O δήμιος των κολασμένων», «Γυμνή πόλη», «H λεωφόρος των κλεφτών», αποτυπώνεται η απόγνωση και η διαφθορά της μεταπολεμικής κοινωνίας, όπου κυριαρxούν οι ψυxολογικές μεταπτώσεις των ηρώων του μέσα στην οργή και τη βαρβαρότητα ενός εxθρικού περιβάλλοντος. H ταινία του «H νύxτα και η πόλη» αποτέλεσε πρότυπο για την ταινία του Σκορτσέζε «Kακόφημοι δρόμοι.

O Mάρτιν Σκορτσέζε, όταν μιλάει για την εκπληκτική σταδιοδρομία του Zυλ Nτασσέν, που ο μακαρθισμός τον έκανε να αυτοεξοριστεί στην Eυρώπη, λέει ότι εξακολουθεί να βλέπει τις ταινίες του Nτασσέν, τις οποίες θεωρεί πηγή έμπνευσης και τις επισημαίνει ως δείγματα κινηματογραφικής γραφής στους νέους σκηνοθέτες.

H δεύτερη καριέρα του

H δεύτερη καριέρα του Nτασσέν άρχισε από τη στιγμή που έxει αποκλειστική πρωταγωνίστρια τη Mελίνα Mερκούρη, την οποία γνώρισε στις Kάννες το 1956, δύο xρόνια μετά τη βράβευσή του εκεί για το «Pιφιφί». Συxνά η Mελίνα Mερκούρη σε συνεντεύξεις της στον Tύπο και στην τηλεόραση δήλωνε ότι του κατέστρεψε την καριέρα, αλλά την περίοδο εκείνη ο Nτασσέν τάραξε και πάλι τα νερά με το «Ποτέ την Kυριακή». Η εν λόγω ταινία ήταν από τις πρώτες που έβγαλαν τον ελληνικό κινηματογράφο από τα στενά του όρια και τον έφεραν στο διεθνές στερέωμα, ενώ το τραγούδι, «Τα παιδιά του Πειραιά», έγινε έμβλημα για την Ελλάδα. Η ταινία αυτή μας έδωσε το πρώτο Οσκαρ για τη μουσική του Χατζιδάκι και το βραβείο ερμηνείας του Φεστιβάλ των Καννών για τη Μελίνα Μερκούρη, που το είχε μοιραστεί με τη Ζαν Μορό.

"Το θέατρο είναι το δένδρο της ζωής μου"

«Όταν ήμουν οκτώ χρονών, σε μια σχολική παράσταση, έπαιξα το ρόλο ενός δένδρου. Και από τότε ήξερα ότι το θέατρο θα είναι το δένδρο της ζωής μου». Με αυτά τα λόγια είχε ανοίξει ο Ζυλ Ντασσέν τη σύντομη ομιλία του, μετά την αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, το 1999.

"Ζιλ Ντασέν: Ονομα ελληνικότατο"

Aκολουθεί απόσπασμα της προσφώνησης του καθηγητή Θεατρολογίας Βάλτερ Πούχνερ κατά την τελετή αναγόρευσης του Ζυλ Ντασσέν σε επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών:

«Στο πρόσωπο του Ζυλ Ντασσέν το Πανεπιστήμιο Αθηνών τιμά τον απαράμιλλο δημιουργό του θεάτρου και του κινηματογράφου, τον μαχητή για τις ανθρωπιστικές αξίες, τον Φιλέλληνα και Έλληνα που πασχίζει από τον αντιδικτατορικό αγώνα έως τον αγώνα για την επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα για το καλό του τόπου τούτου, στο πλευρό της μεγαλύτερης πρέσβειρας της Ελλάδας στο εξωτερικό, στο δεύτερο μισό του περίεργου αυτού αιώνα, της femme flamme, όπως την έχουν πει, της γυναίκας φλόγας, ως ένας homme genereux, ας προσθέσω, φύλακας της ιερής φωτιάς και δροσερή σκιά συνάμα, διανοητικό βάθος και πνευματική σκέπη, σταθερή κοίτη του ορμητικού ποταμού του ενθουσιασμού και στέρεο βάθρο, στο οποίο υψωνόταν το ψυχικό της ανάστημα. Στο πρόσωπο του Ζυλ Ντασσέν το Πανεπιστήμιο Αθηνών τιμά τον κοσμοπολίτη και τον Έλληνα, που μπορεί να είναι γεννημένος Αμερικανός, με ρωσική καταγωγή, μπορεί να έχει όνομα που ακούγεται γαλλικό και ρίζες που οδηγούν στην εβραϊκή διασπορά, αλλά είναι Έλληνας με την αρχαία έννοια, από συνείδηση και στράτευση, από πεποίθηση και δράση, από συναίσθημα και εκλογή, από θαυμασμό και αγάπη, που βρήκε τον δρόμο από τις ομίχλες του Bronx και του Harlem στο φως του αττικού ουρανού και το νέφος της Αθήνας και που μπορεί ο παππούς του να έφτιαχνε περούκες για την όπερα της Οδησσού, χωρίς να γνωρίζει ότι βρίσκεται στην πόλη της Φιλικής Εταιρείας, αλλά η πορεία της οικογένειάς του δεν παύει να είναι πορεία συμβολική, από την Οδησσό, το κέντρο της προεπαναστατικής ελληνικής διασποράς, στην Αθήνα, το κέντρο του σημερινού Ελληνισμού, με σταθμούς τις μεγαλύτερες μητροπόλεις του δυτικού κόσμου, από το θέατρο της πόλης της Φιλικής Εταιρείας μέσω Νέας Υόρκης, Λονδίνου και Παρισιού στο θέατρο της πόλης της Μελίνας, της εγγονής τού πάλαι ποτέ δημάρχου των Αθηναίων. Και μπορεί, ποιος ξέρει, όλοι το ευχόμαστε, ένας Εγγλέζος να πήρε τα Elgin marbles το 1802 για να καλλωπίσει τη σκωτσέζικη έπαυλή του, αλλά μπορεί, 200 χρόνια αργότερα, ένας Έλληνας, με τον μόχθο του, το όνομά του και τη συστηματική του εργασία, να φέρει τα Μάρμαρα του Παρθενώνα πίσω στην Αθήνα· ο Έλληνας αυτός, Έλληνας από εκλογή και στράτευση, μπορεί να επιτελέσει την ύψιστη αυτή πατριωτική πράξη και ο κοσμοπολίτης, κοσμοπολίτης από καταγωγή και μόρφωση, να σβήσει το απαίσιο υπόλειμμα της αποικιοκρατικής λεηλασίας, που δεν ταιριάζει στον σημερινό πολιτισμένο λεγόμενο κόσμο. Και ο Ζυλ Ντασσέν, σύζυγος της πρωταγωνίστριάς του και κληρονόμος των οραμάτων της, να πραγματοποιήσει το όνειρο της Μελίνας Μερκούρη.

Στο πρόσωπο του Ζυλ Ντασσέν το Πανεπιστήμιο Αθηνών τιμά ένα ίνδαλμα του παγκόσμιου κινηματογράφου, ένα σύμβολο του ευρωπαικού πολιτισμού, στο οποίο διαπλέκονται ανατολικές και δυτικές ρίζες και παραδόσεις, διαφορετικές γλώσσες αλλά και κοινές αξίες· στο πρόσωπο του Ζυλ Ντασσέν το Πανεπιστήμιο Αθηνών εν τέλει τιμά τον εαυτό του. Αλλά και κάτι άλλο, ευρύτερο: στο πρόσωπο του τιμωμένου ένα επιστημονικό ίδρυμα τιμά τους καλλιτέχνες· η Επιστήμη υποκλίνεται μπροστά στην Τέχνη.

Η Επιστήμη παράγει μια σοφία, την οποία η Τέχνη έχει ήδη πριν ξεκινήσει ως δημιουργία. Ασυνείδητα, κρυμμένη στα σπλάγχνα των δημιουργών της. Η Επιστήμη συνειδητοποιεί ό,τι η Τέχνη πράττει. Η Επιστήμη αναλύει, η Τέχνη συνθέτει. Είναι δραστηριότητες συμπληρωματικές. Κανένας καλλιτέχνης του 20ού αιώνα, που τώρα κλείνει με τόσους θορύβους και κάπως άδοξα και αμήχανα, δεν δημιουργεί χωρίς την Επιστήμη. Μακάρι να μπορούσαμε να πούμε και το αντίθετο: πως κανένας επιστήμονας δεν μελετάει χωρίς την ευαισθησία, τη διεισδυτικότητα και τη διαίσθηση που προϋποθέτει και καλλιεργεί η Τέχνη, δεν ερευνά χωρίς την καλλιτεχνική φαντασία και δεν διατυπώνει χωρίς την ικανότητα σύνθεσης, όπου τα επιμέρους αποτελέσματα εντάσσονται στο στερέωμα μιας ενιαίας κοσμοαντίληψης και στο αλφαβητάριο μιας καθημερινής πρακτικής, που βοηθάει και οδηγεί τον άνθρωπο στις όποιες επιλογές του.

Κυρίες και κύριοι, μπορεί οι ήχοι του ονόματος του τιμωμένου να μας οδηγούν στις όχθες του Σηκουάνα, αλλά Ζυλ Ντασσέν είναι ένα όνομα ελληνικότατο. Όπως Μελίνα Μερκούρη ένα όνομα παγκόσμιο. Όπως ο ελληνικός πολιτισμός είναι κληρονομιά για όλους και η σημερινή Ελλάδα είναι και θα είναι ο προνομιούχος κληρονόμος με τη βαριά υποχρέωση αυτού του σπάνιου θησαυρού. Πολλοί δρόμοι οδηγούν στην Ελλάδα. Έναν από αυτούς, μοναδικά γοητευτικό, ακολούθησε και ο τιμώμενος σήμερα. Η Μελίνα έλεγε συχνά: "... Ελπίζω να δω τα Μάρμαρα πίσω στην Αθήνα προτού πεθάνω. Αν όμως έρθουν αργότερα, εγώ θα ξαναγεννηθώ...". Απ' ό,τι φαίνεται, οι καιροί είναι ώριμοι, και όταν τελειώσει το νέο μουσείο της Ακρόπολης, θριαμβευτικά θα εισέλθουν στην πατρίδα τους.

Ο κόσμος κινείται με οράματα. Χωρίς οράματα και τους αγώνες για την πραγμάτωσή τους δεν θα υπήρχε πρόοδος, αλλά μόνον ο ανελέητος βηματισμός της Ανάγκης. Το όραμα της Μελίνας εξελίχθηκε σε ολόκληρη εκστρατεία, πανελλήνια, και με τη βοήθεια του ακριβού συντρόφου της, πανευρωπαϊκή. Στο πρόσωπο του Ζυλ Ντασσέν η Ελλάδα τιμά και την ιερή μνήμη της. Ας είναι ελαφρό το χώμα που τη σκεπάζει· πιο ελαφρό από την τήβεννο, με την οποία θα περιενδυθεί σε λίγο ο τιμώμενος ως επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών».

K. Kαραμανλής: Η Ελλάδα θρηνεί την απώλεια ενός σπάνιου ανθρώπου

Ο Πρωθυπουργός κ. Κώστας Καραμανλής για το θάνατο του Ζιλ Ντασέν έκανε την ακόλουθη δήλωση:

«Η Ελλάδα θρηνεί την απώλεια ενός σπάνιου ανθρώπου, ενός σημαντικού δημιουργού και πραγματικού φίλου. Θρηνούμε την απώλεια ενός Έλληνα πρώτης γενιάς που μαζί με τη σύντροφό του, την αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη, δεν σταμάτησε ποτέ να δείχνει έμπρακτα την αγάπη του για καθετί σπουδαίο και πραγματικό που γεννήθηκε σΆ αυτό τον Τόπο. Για όσους είχαμε την τιμή να τον γνωρίσουμε προσωπικά, το πάθος, η ακατάβλητη δημιουργική του ενέργεια, η αγωνιστικότητα και η ευγένεια του θα μείνουν αξέχαστα. Για τις γενιές των συμπατριωτών του Ελλήνων του αύριο, το πολυδιάστατο έργο του θα μείνει ζωντανή παρακαταθήκη».