Το ν/σ για τις θεσμικές αλλαγές στο οικογενειακό δίκαιο

Πέντε μεγάλες ενότητες περιλαμβάνει το νομοσχέδιο του υπουργείου Δικαιοσύνης για τις θεσμικές αλλαγές στο οικογενειακό δίκαιο και την κοινωνία, που εγκρίθηκε ομοφώνως σήμερα από την Κυβερνητική Επιτροπή:

Α) Το Σύμφωνο Ελεύθερης Συμβίωσης, το οποίο αφορά μόνον σε ετερόφυλα ζευγάρια, όπως εξαρχής έχει ανακοινώσει το Υπουργείο Δικαιοσύνης, από τον περασμένο Μάρτιο.

Β) Νέες ρυθμίσεις για το διαζύγιο, για το οποίο η ρύθμιση της τετραετούς διάστασης ως αμάχητου τεκμηρίου κλονισμού του γάμου, μειώνεται σε δύο χρόνια.

Γ) Οι νέες διατάξεις για την γονική μέριμνα και την από κοινού άσκησή της εκ μέρους των γονέων, σε διάφορα ζητήματα.

Δ) Οι νέες διατάξεις για το καθεστώς της υιοθεσίας, με έμφαση στην ανάγκη προστασίας των δικαιωμάτων του παιδιού, στη μικρότερη δυνατή παραμονή του σε ιδρύματα και στην ταχεία ένταξή του στη θετή οικογένεια.

Ε) Η νέα ρύθμιση, ώστε να παρέχεται η δυνατότητα στους συζύγους να έχουν το ίδιο επώνυμο, όταν αμφότεροι το επιθυμούν.

Το περιεχόμενο του νομοσχεδίου

Οι βασικές διατάξεις του νομοσχεδίου με τις πέντε θεσμικές αλλαγές που εγκρίθηκαν ομόφωνα από την Κυβερνητική Επιτροπή, έχουν ως εξής:

1. ΤΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ (ΜΟΝΟ ΓΙΑ ΕΤΕΡΟΦΥΛΑ ΖΕΥΓΑΡΙΑ)

Οπως αναφέρεται στην ανακοίνωση του υπουργείου Δικαιοσύνης, το Σύμφωνο στοχεύει να ρυθμίσει μία πραγματικότητα, ένα υπαρκτό κοινωνικό φαινόμενο, δηλαδή την εκτός γάμου συμβίωση και τα κοινωνικά ζητήματα που ανακύπτουν από αυτή. Ήδη, όπως επισημαίνεται, περίπου 5% των παιδιών σήμερα στην Ελλάδα υπολογίζεται (Eurostat 2004) ότι προέρχονται από αυτές τις ελεύθερες συμβιώσεις, χωρίς κανενός είδους γάμου -θρησκευτικό ή πολιτικό.

Σύμφωνα με υπεύθυνους υπολογισμούς, τα παιδιά που γεννήθηκαν εκτός γάμου τα τελευταία έτη, ξεπερνούν τα 120.000, ενώ μείζονα προβλήματα αποτελούν πλέον οι απροστάτευτες γυναίκες, μετά από χρόνια ελεύθερης συμβίωσης, και γενικά οι μονογονεϊκές οικογένειες, οι οποίες φθάνουν σε αρκετές χιλιάδες και συνεχώς αυξάνονται.

Στις άλλες χώρες του Ευρωπαϊκού νότου, το ποσοστό των παιδιών εκτός γάμου ανέρχεται στο 10% και στις Σκανδιναβικές χώρες φθάνει στο 50%, ενώ στην Ελλάδα παρατηρούνται αυξητικές τάσεις στις γεννήσεις αυτές. Ακόμα και με βάση το 5% των παιδιών, η απολύτως ελεύθερη συμβίωση έχει κοινωνικές διαστάσεις και συνέπειες και αντικειμενικά συνιστά «οικογένεια».

Το ποσοστό των γυναικών, στη χώρα μας που επιλέγουν να συμβιώσουν, έστω και μία φορά, στην ηλικιακή ομάδα 18-24, έχει τριπλασιαστεί τα τελευταία 30 χρόνια (έρευνα ΕΚΚΕ). Όπως σημειώνεται, όλο και περισσότερο, ο γάμος στην Ελλάδα, ακόμα και ο θρησκευτικός, αποτελεί την κατάληξη ενός προγενέστερου και μακροχρόνιου δεσμού, με συχνά τα φαινόμενα της ελεύθερης συμβίωσης.

Το Σύμφωνο Ελεύθερης Συμβίωσης έχει σκοπό να ρυθμίσει, να περιορίσει και να θέσει σε νέες βάσεις τις συνέπειες αυτής της δυσάρεστης πραγματικότητας.

Όπως διευκρινίζεται δεν ακολουθούνται τα αντίστοιχα Ευρωπαϊκά νομοθετήματα σε ό,τι αφορά στην ελεύθερη συμβίωση, αλλά αντίθετα, οι ρυθμίσεις του υπουργείου περιλαμβάνουν περισσότερες δικλείδες ασφαλείας και προστασίας, τόσο σε νομικό, όσο και δικαστικό έλεγχο.

Η σχετική νομοθεσία των ευρωπαϊκών χωρών αφορά είτε την αναγνωρισμένη εξώγαμη συμβίωση ετερόφυλων και ομόφυλων προσώπων (Γαλλία Pacte Civil de Solidarite), Βέλγιο, με παράλληλη δυνατότητα γάμου για ομόφυλα ζεύγη, Ολλανδία, όπου προβλέπεται και γάμος για ομόφυλα ζεύγη, είτε μόνο σε ομόφυλα ζεύγη, Γερμανία, Δανία, Μεγ. Βρετανία, Νορβηγία, Σουηδία). Το προτεινόμενο σχέδιο, όμως, -υπογραμμίζεται- αφορά αποκλειστικά ετερόφυλα και όχι ομόφυλα άτομα.

Η νομοθετική αυτή πρωτοβουλία -σημειώνεται στη σχετική ανακοίνωση- στοχεύει στην κάλυψη αναγκών της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας, που απορρέουν από τις ολοένα αυξανόμενες και στη χώρα μας, περιπτώσεις ελεύθερης συμβίωσης, που μέχρι τώρα μένουν αρρύθμιστες και εκτός δικαίου. Ειδικότερα, αποσκοπεί :

α. στην προστασία των παιδιών, που γεννώνται στη διάρκεια των συμβιώσεων αυτών.

β. στη διασφάλιση των κληρονομικών δικαιωμάτων στα πρόσωπα αυτά, που ζουν και δημιουργούν μαζί, έχοντας αποκτήσει παιδιά και κοινές υποχρεώσεις.

γ. στη ρύθμιση των περιουσιακών και οικονομικών, εν γένει, σχέσεων των προσώπων που έχουν συνάψει τέτοιο σύμφωνο, τόσο κατά τη διάρκεια αυτού, όσο και μετά τη λύση του και περιορίζονται σημαντικά οι δικαστικές διενέξεις και αντιδικίες, με τέτοιο αντικείμενο.

δ. στην άρση των ανισοτήτων και των κοινωνικών αδικιών στα ασφαλιστικά και συνταξιοδοτικά δικαιώματα των προσώπων αυτών, που αναγνωρίζονται όπως και στο γάμο.

Και όλα αυτά -τονίζεται- ρυθμίζονται, χωρίς να πλήττεται ο θεσμός του γάμου και της από αυτόν απορρέουσας οικογένειας, αφού το εισαγόμενο με τις ρυθμίσεις αυτές οικογενειακό μόρφωμα, σε καμία περίπτωση δεν εξομοιώνεται πλήρως με το γάμο, ούτε τον υποκαθιστά, αλλά, όπως επισημαίνεται, αποσκοπεί στη ρύθμιση μιας υφισταμένης κοινωνικής πραγματικότητας, από την εκτός γάμου συμβίωση και στην εξομάλυνση και άρση των αδικιών και ανισοτήτων που παραπάνω αναφέρθηκαν, οι οποίες δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με τις ισχύουσες ρυθμίσεις για το οικογενειακό δίκαιο.

Οι διαφορές Συμφώνου Ελεύθερης Συμβίωσης και Γάμου

α. Ως προς τον τρόπο σύναψης

Το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης προσώπων, συστήνεται μόνο με συμβολαιογραφικό έγγραφο, που καταχωρίζεται σε ειδικό ληξιαρχικό βιβλίο. Ο γάμος θρησκευτικός ή πολιτικός, συνάπτεται κατά τους προβλεπόμενους και γνωστούς, σε όλους τύπους.

β. Ως προς τη ρύθμιση των περιουσιακών στοιχείων

Με το σύμφωνο αναγνωρίζεται η δυνατότητα στα μέρη να ρυθμίσουν συμβατικά τις περιουσιακές τους σχέσεις και το ελευθέρως διαλυτό του συμφώνου τους. Επίσης, σε αντίθεση με το γάμο, δεν αναγνωρίζεται τεκμήριο συμμετοχής στα αποκτήματα.

Στο γάμο οι περιουσιακές σχέσεις δεν μπορούν να ρυθμιστούν συμβατικά, εκ των προτέρων, με συμφωνία μεταξύ των συζύγων.

γ. Ως προς τα κληρονομικά δικαιώματα :

Στο σύμφωνο το κληρονομικό δικαίωμα του επιζώντος συντρόφου εξ αδιαθέτου και νόμιμης μοίρας είναι περιορισμένο σε σχέση με αυτό του επιζώντος συζύγου στο γάμο (το ήμισυ που αναγνωρίζεται στο γάμο).

δ. Ως προς τη διατροφή

Με το σύμφωνο μπορεί να συμφωνηθεί υποχρέωση διατροφής των συμβιούντων, αποκλειστικά και μόνο όταν μετά τη λύση του υπάρχει αδυναμία αυτοδιατροφής του ενός μέρους. Η υποχρέωση αυτή, όμως, έπεται όταν ο υπόχρεος σε διατροφή βαρύνεται με υποχρέωση διατροφής συζύγου (από προηγούμενο γάμο) ή ανηλίκων τέκνων. Κατά τη σύναψη του γάμου δεν προβλέπονται τέτοιου είδους συμφωνίες.

ε. Ως προς τη λύση

Το σύμφωνο λύεται με συμβολαιογραφικό έγγραφο, με μονομερή συμβολαιογραφική δήλωση που κοινοποιείται στον άλλο με δικαστικό επιμελητή ή αυτοδικαίως με τη σύναψη γάμου είτε μεταξύ των προσώπων που συμβιώνουν είτε μεταξύ ενός από αυτά και τρίτου. Ο γάμος λύεται μόνο με δικαστική απόφαση για το διαζύγιο.

2. ΟΙ ΝΕΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ

Mε το σχέδιο νόμου προβλέπεται ότι ο ισχυρός κλονισμός του γάμου τεκμαίρεται αμάχητα όταν οι σύζυγοι βρίσκονται σε διάσταση από δύο, τουλάχιστον, χρόνια. Όπως αναφέρεται στην ανακοίνωση του υπουργείου Δικαιοσύνης, η ρύθμιση αυτή κατέστη αναγκαία, μετά τη διαπίστωση από την εφαρμογή της ρύθμισης της τετραετούς διάστασης ως αμάχητου τεκμηρίου, με το άρθρο 16 του Νόμου 1329/1983, ότι ο τελικός χρόνος λύσης του γάμου, στην πραγματικότητα, βραδύνει και στις περισσότερες των περιπτώσεων υπερβαίνει την εξαετία. Τούτο, οφείλεται κυρίως στη μεγάλη αύξηση του φόρτου των υποθέσεων στα δικαστήρια, που μεσολάβησε από την εφαρμογή του ως άνω νόμου και ιδίως τα τελευταία χρόνια, μέχρι σήμερα. Η ρύθμιση αποσκοπεί στην εξομάλυνση της καταστάσεως αυτής και τη λύση του γάμου με βάση τον παραπάνω λόγο μέσα σε εύλογο χρόνο, λαμβανομένων υπόψη των ως άνω συνθηκών. Η ρύθμιση ορίζει το χρόνο της διάστασης, ως αμάχητο τεκμήριο ισχυρού κλονισμού του γάμου, σε δύο χρόνια.

3. ΟΙ ΝΕΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΟΝΙΚΗ ΜΕΡΙΜΝΑ

Με τις προτεινόμενες ρυθμίσεις προβλέπεται ότι μετά τη λύση, ακύρωση του γάμου ή τη διάσταση των συζύγων, η γονική μέριμνα εξακολουθεί να ασκείται από τους δύο συζύγους από κοινού. Δηλαδή καθιερώνεται, ενιαίως και ανεξάρτητα από την ύπαρξη της έγγαμης συμβίωσης, ως νόμιμο σύστημα άσκησης της γονικής μέριμνας η από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας εκ μέρους των γονέων (συνεπιμέλεια του προσώπου, συνδιαχείριση της περιουσίας και συνεκπροσώπηση του ανηλίκου).

Το προτεινόμενο πλαίσιο επιβάλλεται από τη διεθνή σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα του παιδιού (1989) άρθρα 18 και 4, την οποία έχει κυρώσει η χώρα μας με τον ν. 2101/1992, τη Σύμβαση του Στρασβούργου 2003 για τις προσωπικές σχέσεις των τέκνων και τον Κανονισμό των Βρυξελλών ΙΙ (bis) (άρθρ. 41) και συμπλέει προς τις νεώτερες ευρωπαϊκές νομοθεσίες οι οποίες επίσης έχουν τροποποιηθεί (Γαλλία, 1993, Γερμανία 1997). Το νέο σύστημα επιτρέπει στους γονείς να εκπληρώσουν ενεργά τον γονικό τους ρόλο, εξασφαλίζοντας την παρουσία και των δύο γονέων στην ζωή και ανατροφή του παιδιού.

Όπως διευκρινίζεται όμως, οι μεταβολές περιορίστηκαν στο απολύτως αναγκαίο μέτρο και δεν γίνεται ευρεία τροποποίηση, προκειμένου να παγιωθεί η νέα ρύθμιση στην δικαστηριακή πράξη.

Πλέον, κάθε γονέας μπορεί να ζητήσει από το δικαστήριο να του ανατεθεί η αποκλειστική άσκηση της γονικής μέριμνας του ανηλίκου για σπουδαίο λόγο. Ενδεικτικά, σπουδαίο λόγο αποτελούν: η αδιαφορία του ενός γονέα: π.χ. ο γονέας με τον οποίο το τέκνο δεν συγκατοικεί, δεν ανταποκρίνεται στις οικονομικές του υποχρεώσεις, δεν ασκεί το δικαίωμα επικοινωνίας για μακρό χρονικό διάστημα ή δεν συμμετέχει στη λήψη αποφάσεων που αφορούν τον ανήλικο. Η παρακώλυση από τον συγκατοικούντα γονέα του δικαιώματος επικοινωνίας του άλλου γονέα με το παιδί, αλλά και η μη επιστροφή του παιδιού στον γονέα με τον οποίο τούτο συγκατοικεί μετά την άσκηση του δικαιώματος επικοινωνίας. Η παρά την συμφωνία των γονέων ή την απόφαση του δικαστηρίου, αλλαγή του τόπου κατοικίας του τέκνου. Η καταχρηστική εκ μέρους του ενός γονέα άσκηση της συνεπιμέλειας ή της συνδιαχείρισης, π.χ. εξαντλητική εξέταση ή παρέμβαση σε κάθε λεπτομέρεια της καθημερινής ζωής του ανηλίκου, η πρόκληση διαφωνιών, η αδιαλλαξία κλπ., ακόμη και αν αυτή οφείλεται σε υπέρμετρο ζήλο του γονέα.

4. ΟΙ ΝΕΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΗΣ ΥΙΟΘΕΣΙΑΣ

Με τις τροποποιήσεις των άρθρων του Αστικού Κώδικα για την υιοθεσία διευκολύνεται τη διαδικασία της υιοθεσίας με την αναπλήρωση από το Δικαστήριο της συναίνεσης των φυσικών γονέων όταν αυτοί είναι άγνωστης διαμονής και, κατά συνέπεια, είναι αδύνατο να συναινέσουν ενώπιον του Δικαστηρίου σύμφωνα με το άρθρο 1550 ΑΚ για την ολοκλήρωση της υιοθεσίας.

Όπως επισημαίνεται, με την προτεινόμενη προσθήκη, πέραν της διευκόλυνσης και επιτάχυνσης της υιοθεσίας, λαμβάνεται υπόψη και η ανάγκη προστασίας των δικαιωμάτων του παιδιού, με σκοπό τη μικρότερη δυνατή παραμονή του σε ίδρυμα και την ταχεία ένταξή του στη θετή οικογένεια.

Θα πρέπει εξάλλου να ληφθεί υπόψη και το Σχέδιο του Συμβουλίου της Ευρώπης (του οποίου επίκειται η ψήφιση από τα Κράτη μέλη) για την αναθεώρηση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την υιοθεσία ανηλίκων του 1967, το άρθρο 5 του οποίου προβλέπει την ύπαρξη ισχυρής, μη ανακληθείσας συναίνεσης των γονέων κατά την τέλεση της υιοθεσίας.

Καθιερώνεται η δυνατότητα ακρόασης των πλησιέστερων συγγενών με βάση την οποία το δικαστήριο θα κρίνει σταθμίζοντας την εγγύτητα της συγγένειας, την ουσιαστική σχέση με τον μη συναινούντα γονέα, τη μυστικότητα της υιοθεσίας, την ανάγκη προστασίας και το συμφέρον του ανηλίκου, αλλά και την ανάγκη προστασίας της προσωπικότητας του μη συναινούντος γονέως κλπ.

Προβλέπεται, ακόμη και η δυνατότητα απάλειψης του κυρίου ονόματος που έφερε το τέκνο προ της υιοθεσίας, εφ’ όσον όμως η απάλειψη είναι προς το συμφέρον του τέκνου. Τούτο θα συμβαίνει ιδίως αν το τέκνο προ της υιοθεσίας έφερε όνομα το οποίο ηχεί ξένο προς την κοινωνική πραγματικότητα παραπέμποντας στην καταγωγή του τέκνου, προδίδοντας έτσι την υιοθεσία και παραβιάζοντας την μυστικότητά της.

Προβλέπεται με το σχέδιο αυτό ότι ο ισχυρός κλονισμός του γάμου τεκμαίρεται αμάχητα όταν οι σύζυγοι βρίσκονται σε διάσταση από δύο, τουλάχιστον, χρόνια.

Τροποποιείται το άρθρο 1388 Α Κ. Με βάση την ήδη ισχύουσα ρύθμιση, η γυναίκα διατηρεί και μετά το γάμο το επώνυμό της και μόνο στις κοινωνικές σχέσεις μπορεί να χρησιμοποιεί και το επώνυμο του συζύγου της. Ωστόσο μετά τη διαγραφή, αρχικά από τα διαβατήρια και κατόπιν από τις ταυτότητες, του ονόματος του συζύγου είναι πολύ δύσκολο στα νόμιμα ζεύγη να αποδείξουν, ταξιδεύοντας κυρίως στο εξωτερικό, ότι είναι καθ’ όλα νόμιμα ζεύγη και όχι παράνομα, με αποτέλεσμα να ταλαιπωρούνται, κατά τη διενέργεια διαφόρων συναλλαγών. Με την εισαγόμενη ρύθμιση, προς άρση των εμφανιζομένων προβλημάτων, παρέχεται η δυνατότητα στους συζύγους να έχουν το ίδιο επώνυμο, εάν φυσικά αμφότεροι το επιθυμούν.

5. Η ΝΕΑ ΡΥΘΜΙΣΗ, ΩΣΤΕ ΝΑ ΠΑΡΕΧΕΤΑΙ Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΣΤΟΥΣ ΣΥΖΥΓΟΥΣ ΝΑ ΕΧΟΥΝ ΤΟ ΙΔΙΟ ΕΠΩΝΥΜΟ

Επίσης, με το σχέδιο αυτό, τροποποιείται το άρθρο 1388 Α Κ. Με βάση την ήδη ισχύουσα ρύθμιση, η γυναίκα διατηρεί και μετά το γάμο το επώνυμό της και μόνο στις κοινωνικές σχέσεις μπορεί να χρησιμοποιεί και το επώνυμο του συζύγου της. Ωστόσο μετά τη διαγραφή, αρχικά από τα διαβατήρια και κατόπιν από τις ταυτότητες, του ονόματος του συζύγου είναι πολύ δύσκολο στα νόμιμα ζεύγη να αποδείξουν, ταξιδεύοντας κυρίως στο εξωτερικό, ότι είναι καθ’ όλα νόμιμα ζεύγη και όχι παράνομα, με αποτέλεσμα να ταλαιπωρούνται, κατά τη διενέργεια διαφόρων συναλλαγών. Με την εισαγόμενη ρύθμιση, προς άρση των εμφανιζομένων προβλημάτων, παρέχεται η δυνατότητα στους συζύγους να έχουν το ίδιο επώνυμο, εάν φυσικά αμφότεροι το επιθυμούν.

Το έτερο νομοσχέδιο για την προστασία του παιδιού και άλλων ευπαθών ομάδων, αφορά σε απόφαση της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Ευρώπης και περιλαμβάνει δεκάδες διατάξεων, με τις οποίες προστατεύονται πολλαπλά τα παιδιά και οι ανήλικοι από τη σεξουαλική εκμετάλλευση και κακοποίηση. Τη σχετική Ειδική Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης, είχε προσυπογράψει ο υπουργός Δικαιοσύνης, τον περασμένο Οκτώβριο, στο Λανζαρότε της Ισπανίας. Λεπτομέρειες για το περιεχόμενο του νομοσχεδίου θα ανακοινωθούν αύριο.