Η ομιλία - Laudatio του Προκόπιου Παυλόπουλου, τέως Προέδρου της Δημοκρατίας, Επίτιμου Καθηγητή της Νομικής Σχολής, του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών κατά την ανακήρυξητου κ. Αναστασίου – Ιωάννη Μεταξά σε Επίτιμο Καθηγητή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Η ομιλία - Laudatio του Προκόπιου Παυλόπουλου, τέως Προέδρου της Δημοκρατίας, Επίτιμου Καθηγητή της Νομικής Σχολής, του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών κατά την ανακήρυξητου κ. Αναστασίου – Ιωάννη Μεταξά σε Επίτιμο Καθηγητή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
«Κυρίες και Κύριοι Συνάδελφοι,
Ευχαριστώ θερμώς το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών -κοινή μας Alma Mater- για την τιμητική πρόσκληση ν’ απευθύνω σήμερα ενώπιόν σας την καθιερωμένη Laudatio, κατά την ανακήρυξη του Φίλου και Συναδέλφου Καθηγητή κ. Αναστασίου-Ιωάννη Μεταξά σ’ Επίτιμο Καθηγητή του. Μιλώ για τιμητική πρόσκληση και ουδόλως υπερβάλλω. Όλως αντιθέτως, κυριολεκτώ, με δεδομένη και κοινώς γνωστή την όλη προσωπικότητά του, όχι μόνον ως επιστήμονα διεθνούς εμβέλειας, ιδίως στο πεδίο της Πολιτικής Επιστήμης. Αλλά και ως Ανθρώπου, εν γένει, με ολοκληρωμένη Παιδεία, κατά τις Αρχαιοελληνικές της μάλιστα καταβολές και προδιαγραφές. «Κατέθεσα», ευθύς εξ αρχής, τα προλεχθέντα διότι οφείλω να διευκρινίσω, με απόλυτη ειλικρίνεια, και τούτο: Σε έναν Τόπο όπως ο δικός μας, όπου σε πολλές περιπτώσεις, δυστυχώς, φειδωλευόμαστε μικρόψυχα τον έπαινο από φθόνο ή τον σπαταλούμε «ασώτως» από ιδιοτέλεια, και μάλιστα ως τα όρια της αναξιοπρέπειας, τα όσα θα εκθέσω για τον Καθηγητή Αναστάσιο – Ιωάννη Μεταξά συνιστούν δίκαιο, καθ’ ολοκληρίαν, έπαινο και μάλιστα για μια διάκριση που του απονέμεται, ίσως, με καθυστέρηση.
Ι. Ο Καθηγητής Αναστάσιος-Ιωάννης Μεταξάς ξεκίνησε τις σπουδές του από την Αθήνα, στους τομείς της Νομικής και της Πολιτικής Επιστήμης. Μένω περισσότερο στην επιρροή που άσκησε στην σκέψη του, από πλευράς στέρεης δομής και μεθοδολογικής πειθαρχίας, η Νομική Επιστήμη, πολλώ μάλλον που η πρώτη του μονογραφία -διδακτορική διατριβή- ερευνούσε, σε χαλεπούς καιρούς που εξηγούν και τις «περιπέτειές» της ως προς την δημοσίευσή της, δηλαδή στα σκοτεινά χρόνια της δικτατορίας 1967-1974, το θέμα «Το Δίκαιο της Ανάγκης και η διάστασις της Νομολογίας Συμβουλίου της Επικρατείας και Αρείου Πάγου» (1970). Πρόκειται για μονογραφία η οποία επανεκδόθηκε, συμπληρωμένη, το 2017 (εκδ. Ευρασία), φυσικά με πολύ μεγαλύτερη κυκλοφοριακή απήχηση.
Α. Με αυτά τα πρώτα, αλλά ήδη πολλά υποσχόμενα, ερευνητικά εφόδια ο Καθηγητής Αναστάσιος-Ιωάννης Μεταξάς άφησε την τότε «πνιγηρή» ατμόσφαιρα της Αθήνας και με υποτροφία της Γαλλικής Κυβέρνησης άρχισε μεταπτυχιακές σπουδές στην Γαλλία. Και συγκεκριμένα σ’ ένα από τα περιώνυμα Πανεπιστήμιά της, εκείνο της Aix-en-Provence, με «μέντορες» κορυφαίους εκπροσώπους του Δημόσιου Δικαίου και της Πολιτικής Επιστήμης, όπως ήταν κυρίως οι M. Duverger, L. Trotabas και L. Nizard. Τις σπουδές του «κορύφωσε» αρχικώς η απόκτηση του Doctorat d'État, με εντυπωσιακή για τα δεδομένα του διάκριση, το δε μετέπειτα συνολικό συγγραφικό του έργο τον κατέταξε, πολύ ενωρίς, ως εξέχοντα επιστήμονα. Χρονολογικώς, επισημαίνω τις μονογραφίες του «Constitution et légitimité existentielle” (1970) –πολύ «προωθημένη» επεξεργασία της διδακτορικής του διατριβής στην Ελλάδα, κατά τ’ ανωτέρω- «Approche systémique et processus politique» (1972) και τις παραδόσεις του, ως νέου διδάσκοντος, με τίτλο «Cours de Science politique» (1972).
Β. Η ακαδημαϊκή εξέλιξη και πορεία του Καθηγητή Αναστασίου-Ιωάννη Μεταξά στο Πανεπιστήμιο της Aix-en-Provence υπήρξε, όπως ήδη επισημάνθηκε, πραγματικά εξαιρετική, αν αναλογισθεί μάλιστα κανείς ότι πολύ γρήγορα επελέγη ως υποψήφιος στο, εμβληματικό για τα πανεπιστημιακά δεδομένα της Γαλλίας, «Concours d’ Agrégation» (Science Politique), με εισηγητές τους M. Duverger και L. Nirard. Δίδαξε ανελλιπώς, τουλάχιστον ως το 1976, με το διδακτικό του έργο ν’ αποτυπώνεται σε πλειάδα συγγραμμάτων υπό την μορφή «παραδόσεων» σε όλους, σχεδόν, τους τομείς της Πολιτικής Επιστήμης. Την φήμη και το κύρος του Καθηγητή Αναστασίου-Ιωάννη Μεταξά στην Γαλλία εμπέδωσε το ότι όχι μόνο καλλιέργησε σε βάθος την Γαλλική Πολιτική Επιστήμη αλλά και την εμπλούτισε, σε πολύ μεγάλο βαθμό, με ιδέες και θέσεις προερχόμενες ιδίως από πρωτοπόρους ερευνητές στις ΗΠΑ. Αποτελεί κοινό τόπο για την Πολιτική Επιστήμη της Γαλλίας ότι ο Καθηγητής Αναστάσιος-Ιωάννης Μεταξάς την έφερε σ’ επαφή με τα μεγάλα ρεύματα της «Θεωρίας των Συστημάτων» στις ΗΠΑ, όπως τα εκπροσωπούσαν τότε προεχόντως οι Talcott Parsons και David Easton καθώς και ο Karl Deutsch, περισσότερο στον χώρο της Πολιτικής Επικοινωνίας. Με απλές λέξεις, ο Καθηγητής Αναστάσιος-Ιωάννης Μεταξάς πήρε πολλά αλλά και έδωσε πολλά στην Πολιτική Επιστήμη της Γαλλίας, ύφ’ όλες της τις πολυπρισματικές διαστάσεις. Εξ ου και το γεγονός ότι και σήμερα χαίρει στην Χώρα αυτή μεγάλης εκτίμησης και αναγνώρισης, με απτά «δείγματα γραφής».
ΙΙ. Ο Καθηγητής Αναστάσιος-Ιωάννης Μεταξάς, αμέσως μετά την αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα και με τα εφόδια της διεθνούς του αναγνώρισης, εκλέγεται Καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης στην Νομική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, αρχίζοντας έτσι την εντυπωσιακή διαδρομή και προσπάθειά του για την καθιέρωση και ανάπτυξη του γνωστικού αντικειμένου της Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιό μας.
Α. Ο Καθηγητής Αναστάσιος-Ιωάννης Μεταξάς μπορεί και πρέπει να χαρακτηρισθεί -δίχως να υποτιμάται η όποια συμβολή άλλων, αρχαιότερων, Καθηγητών εν προκειμένω, ιδίως στην τότε «Πάντειο Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών» , απ’ όπου άλλωστε ξεκίνησε και ο ίδιος- ως ο θεμελιωτής της έρευνας και της διδασκαλίας της Πολιτικής Επιστήμης στην Ελλάδα. Η διαπίστωση αυτή ενισχύεται και από το ότι επιδίωξε και πέτυχε -παρά τις διόλου αμελητέες αντιρρήσεις την εποχή εκείνη- το 1982 την δημιουργία ανεξάρτητου και αυτοτελούς Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, έτσι ώστε να δημιουργηθεί το «τρίπτυχο» της Σχολής Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών. Το Τμήμα αυτό, του οποίου ηγήθηκε οργανωτικώς κατά τα πρώτα χρόνια, του οφείλει, αναμφιβόλως, την υπόσταση και την όλη μετέπειτα διαμόρφωσή του, αφού εκτός από την δημιουργία του ο Καθηγητής Αναστάσιος-Ιωάννης Μεταξάς πρωτοστάτησε στην ολοκλήρωση του πεδίου έρευνας και διδασκαλίας εντός αυτού. Ενώ, παραλλήλως, με προσωπικές του κατ’ εξοχήν επιλογές διασφάλισε την στελέχωσή του με νέους επιστήμονες των διαφόρων κλάδων της Πολιτικής Επιστήμης, τους οποίους σε πολλές περιπτώσεις παρακίνησε ν’ αφήσουν την εκτός Ελλάδας επιστημονική τους σταδιοδρομία -ιδίως στις ΗΠΑ και στο Ηνωμένο Βασίλειο- και να ενταχθούν στο νεοσύστατο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Και δεν έμεινε μόνο σε αυτό: Επιδεικνύοντας μια υποδειγματική επιστημονική ευαισθησία για τον εμπλουτισμό του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών με νέα επιστημονικά πεδία, συγγενή μεν αλλά εκτεινόμενα και πέραν του stricto sensu πεδίου της Πολιτικής Επιστήμης, συνέβαλε τα μέγιστα ώστε, ουσιαστικώς με δική του εισήγηση, να δημιουργηθεί το 1988 ένα νέο, πρωτοποριακό τότε, Τμήμα, εκείνο της Επικοινωνίας και ΜΜΕ.
Β. Όμως ο τίτλος του «θεμελιωτή της έρευνας και της διδασκαλίας της Πολιτικής Επιστήμης» στην Ελλάδα, και ιδίως στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, ανήκει δικαιωματικώς στον Καθηγητή Αναστάσιο-Ιωάννη Μεταξά και διότι, ως Δάσκαλος και Ερευνητής και με «όχημα» την κατάλληλη διεπιστημονική προσέγγιση -στην οποία διέπρεψε, ιδίως λόγω της πολυπρισματικής μόρφωσής του σε όλο το φάσμα της Νομικής και της Πολιτικής Επιστήμης- τεκμηρίωσε και εφάρμοσε στην πράξη τις αρχές της μεθοδολογικής ενότητας της Πολιτικής Επιστήμης. Και τούτο, παρά το γεγονός ότι οι χώροι, επί των οποίων επιδρά η ιδιοσυστασία της Πολιτικής Επιστήμης, επεκτείνονται συνεχώς. Πολλά είναι τα συγγράμματα του Καθηγητή Αναστασίου-Ιωάννη Μεταξά, τα οποία βεβαιώνουν «του λόγου το ασφαλές» ως προς την κατά τ’ ανωτέρω συμβολή του, αναφορικά με την εδραίωση της μεθοδολογικής ενότητας της Πολιτικής Επιστήμης. Εκ των πραγμάτων, και συγκεκριμένα επειδή μια εκτενής παράθεσή τους υπερβαίνει τα όρια αυτής της λακωνικής, εν πολλοίς, Laudatio, αναφέρομαι μόνο σ’ εκείνα που έχουν, κατά γενική ομολογία και αναγνώριση, θεωρηθεί ως σπουδαιότερα, και μάλιστα πρωτοπόρα για την εποχή τους: «Πολιτική Επικοινωνία» (1976), «Πολιτική Κοινωνικοποίηση» (1976) «Πολιτική Επιστήμη. Εισαγωγική Θεώρηση» (1979), «Πολιτική Επιστήμη. Πολιτική Μεθοδολογία» (1979), «Ιστορία των Πολιτικών Θεωριών» (1981), «Παραδόσεις Πολιτικής Επιστήμης» -συμπλήρωμα του πρώτου ως άνω συγγράμματός του- (1985).
ΙΙΙ. Πέραν των εντυπωσιακώς πολυάριθμων μονογραφιών και άρθρων Πολιτικής Επιστήμης, που δημοσιεύθηκαν σε έγκριτα περιοδικά στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό, και ιδίως στην Γαλλία -ας μην ξεχνάμε επίσης ότι μαζί με το Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, το 1982, ίδρυσε και το περιοδικό «Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης»- ο Καθηγητής Αναστάσιος-Ιωάννης Μεταξάς δημοσίευσε εκατοντάδες, κατά κυριολεξία, άρθρα στον γραπτό Τύπο (κατ’ εξοχήν δε στις εφημερίδες «Βήμα» και «Καθημερινή»), τα οποία υπερβαίνουν κατά πολύ το πεδίο έστω και της lato sensu Πολιτικής Επιστήμης, εκτεινόμενα σε πλειάδα άλλων πεδίων του επιστητού. Το, εκ φύσεως, «ανήσυχο πνεύμα» του Καθηγητή Αναστασίου-Ιωάννη Μεταξά τον ωθεί να συνεχίζει, «ακάθεκτος» θα έλεγα, τις σχετικές δημοσιεύσεις του, δείχνοντας ότι ουδέποτε έπαψε ν’ αποδεικνύει στην πράξη ότι ο πραγματικός επιστήμονας-ερευνητής, ακόμη και στον χώρο των Θεωρητικών Επιστημών, ουδέποτε μπορεί να συμβιβασθεί με την ιδέα του τέλους της επιστημονικής αναζήτησης και της ελεύθερης, πλην πάντοτε καταλλήλως τεκμηριωμένης, έκφρασής της. Είναι αδύνατο όμως, όπως επίσης καθίσταται προφανές, να παραθέσω και αυτή την πτυχή της διαχρονικής και αέναης πνευματικής δημιουργίας του. Γι’ αυτό ας μου επιτραπεί να αναφερθώ, κλείνοντας την Laudatio, σε δύο πτυχές της, οι οποίες νομίζω ολοκληρώνουν ιδανικώς την περιγραφή της προσωπικότητάς του. Πρόκειται για τον δοκιμιακό και για τον ποιητικό «λόγο» του Καθηγητή Αναστασίου-Ιωάννη Μεταξά:
Α. Ο δοκιμιακός λόγος του φέρνει στο φως τον Πνευματικό Άνθρωπο Αναστάσιο-Ιωάννη Μεταξά, του οποίου η Παιδεία «αναβλύζει» από τις πηγές του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού αλλά και Ρομαντισμού, πρωτίστως σε ό,τι αφορά την υπεράσπιση ιδεών που μπορούν να χαρακτηρισθούν τόσο «προχωρημένες» για την εποχή μας, ώστε ν’ αγγίζουν τα όρια της ουτοπίας, πλην όμως μιας ουτοπίας η οποία δεν έχει χάσει τις αρχετυπικές ρίζες ενός ρεαλισμού που τελεί σε καθεστώς αδιάλειπτης δημιουργικής «διέγερσης», ή ακόμη και «εξέγερσης». Από τα κατά τ’ ανωτέρω δοκίμια μένω μόνο στην «Υφαρπαγή των Μορφών» (2003), στην «Ρητορική των Ερειπίων» (2005), και στα «Υπαινικτικά Πορτραίτα» (2007). Με γοητεύει πάντοτε η ανάγνωση της «Ρητορικής των Ερειπίων», όπου ο Καθηγητής Αναστάσιος-Ιωάννης Μεταξάς «διαλογίζεται» ιδίως πάνω στην σχέση της Τέχνης με την Εξουσία, την κάθε μορφής Εξουσία, προσδιορίζοντας τις διαστάσεις της αυτοτέλειας και της αυτονομίας της πραγματικής Τέχνης. Για τον Καθηγητή Αναστάσιο-Ιωάννη Μεταξά η, lato sensu, Τέχνη είναι, εκ φύσεως, ατίθαση και ελεύθερη, επιπλέον δε τελεί σε διαρκή κίνηση. Ας μην ξεχνάμε ότι στην Αρχαία Ελλάδα και στον Αρχαιοελληνικό Πολιτισμό π.χ. η Τέχνη της γλυπτικής «απογειώνεται» και «αποθεώνεται» όταν το γλυπτό αφήνει την «ακινησία» -όπως εκείνη των «Κούρων»- και αποκτά κίνηση που συμβαδίζει με την ίδια την ελευθερία του Πνεύματος. Όπως όμως ο δημιουργός της Τέχνης είναι ελεύθερος, εξίσου ελεύθερος είναι και αυτός που ερμηνεύει το έργο Τέχνης, δίχως να δεσμεύεται από τον δημιουργό του και τις εικαζόμενες προθέσεις του. Έτσι, στην «Ρητορική των Ερειπίων» ο Καθηγητής Αναστάσιος-Ιωάννης Μεταξάς εξηγεί πώς και γιατί αυτή η γοητεία έγκειται στην δυνατότητα εκείνου που τα παρατηρεί να τα συμπληρώσει και να τα φαντάζεται στην αρχική τους μορφή: Πρόκειται για ένα είδος «εξερεύνησης» της γοητείας του ελλιπούς και του ελλειπτικού.
Β. Όσο για τον, prima faciae, όψιμο, ποιητικό λόγο του Καθηγητή Αναστασίου-Ιωάννη Μεταξά γεννάται, κάπως αυθόρμητα -ίσως και αυτόματα- το ερώτημα: Αν αναλογισθούμε ότι ο λόγος αυτός «ξεπήδησε» το 2011, με την συλλογή «Κατά καιρούς» και, πιο πρόσφατα, με την συλλογή «Μετά όμως, μετά….», η ποίησή του έπεται χρονικώς του αντίστοιχου επιστημονικού και δοκιμιακού του λόγου. Είναι όμως αυτή η πραγματικότητα και η αλήθεια; Είμαι πεπεισμένος περί του αντιθέτου. Και τούτο διότι «εντρυφώντας» στο σύνολο του έργου του και εμβαθύνοντας στις καταβολές έμπνευσης καθώς και στην τεχνοτροπία των ποιημάτων του, εύκολα διαπιστώνει κανείς ότι ακόμη και ο επιστημονικός, a fortiori δε ο δοκιμιακός, λόγος του Καθηγητή Αναστασίου-Ιωάννη Μεταξά έχει κάτι το ποιητικό. Τα «στερεότυπα» της μεθοδολογίας της Νομικής και της Πολιτικής Επιστήμης πολλές φορές «κάμπτονται» -φυσικά δίχως εκπτώσεις, σε ό,τι αφορά την επιστημονική τεκμηρίωση- μπροστά στην λογοτεχνική σαγήνη της αυθεντικής ποιητικής έκφρασης. Με όρους Φυσικής, ο «χώρος» της επιστημονικής αλλά και της δοκιμιακής έκφρασης μοιάζει κάποτε να «καμπυλώνεται» από την ακατανίκητη επίδραση της «βαρύτητας» της ποιητικής έκφρασης, όταν η τελευταία έρχεται όχι να τον αλλοιώσει αλλά, όλως αντιθέτως, να τον καταστήσει, ιδίως σε δύσβατους επιστημονικούς και δοκιμιακούς δρόμους, πιο προσιτό και, ως εκ τούτου, πιο φιλικό στον αναγνώστη. Κατά τούτο ο Καθηγητής Αναστάσιος-Ιωάννης Μεταξάς ήταν, σχεδόν αφότου άρχισε να γράφει, ένας εκκολαπτόμενος ποιητής. Απλώς, μετά το 2001 οι «καρποί» της ποίησής του ωρίμασαν σε τέτοιο βαθμό, ώστε έπρεπε πια να κοπούν για ν’ απολαύσει ο αναγνώστης και μελετητής της την απαλή «γεύση» της και να «μυρίσει» το σχεδόν αδιαλείπτως «ανοιξιάτικο άρωμά» της. Όσο για την «επίγευση» που αφήνει στον αναγνώστη και μελετητή η ποίηση αυτή, οι στροφές της και οι στίχοι της καθιστούν ανεξίτηλες τις λαμπρές «ψηφίδες» του λυρισμού και του ρομαντισμού, όπως τις «φωτίζουν» οι ακτίνες ενός ήρεμου ηλιοβασιλέματος νοσταλγίας και αναλόγως γόνιμης περισυλλογής. Εν τέλει, η ποίηση του Καθηγητή Αναστασίου-Ιωάννη Μεταξά συνιστά, ταυτοχρόνως, και έναν ύμνο στο ωραίο και στην ομορφιά της ψυχής.
Εν επιλόγω, οφείλω ν’ αναφερθώ ξανά στο «Αναγεννησιακό Πνεύμα» του Καθηγητή Αναστασίου-Ιωάννη Μεταξά, με τις απαρχές του ν’ ανατρέχουν στα δεδομένα του Ευρωπαϊκού Πνεύματος και του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, όπως ο τελευταίος διαμορφώθηκε με το ανεκτίμητο «δάνειο-δωρεά» του Ελληνικού Πολιτισμού, στην ανά τους αιώνες διαχρονία του. Διόλου παράδοξο ότι ο Καθηγητής Αναστάσιος-Ιωάννης Μεταξάς ήταν και ένας «μαχόμενος» -και μάλιστα στην πρώτη γραμμή- Ευρωπαίος, κάτι το ιδιαίτερα σημαντικό στους σημερινούς χαλεπούς καιρούς, όπου η παρακμιακή, δυστυχώς, πορεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης δείχνει πόσο πολύτιμη είναι, για τους Λαούς της Ευρώπης αλλά και για τον Άνθρωπο, την Ειρήνη και την Δημοκρατία στον Πλανήτη η όσο το δυνατόν ταχύτερη και πιο αποτελεσματική Ευρωπαϊκή Ενοποίηση και, συνακόλουθα, Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση. Το πόσο Ευρωπαίος είναι ο Αναστάσιος-Ιωάννης Μεταξάς προκύπτει, μεταξύ άλλων, και από την προσήλωσή του στα εμβληματικά καθήκοντα του Αντιπροέδρου της «Académie Européenne Interdisciplinaire des Sciences», στο πλαίσιο της οποίας, πάντοτε ανήσυχος και ενεργός, εμπνεύσθηκε τις «Rencontres Interdisciplinaires Francohelleniques».
Αγαπημένε Φίλε και Συνάδελφε,
Έρρωσο, Άξιος κατά πάντα»