Ο γεωοικονομικός κατακερματισμός, η «νέα» παγκοσμιοποίηση και τα αδιέξοδα των «ανθρώπων του Νταβός»

Του Βαγγέλη Βιτζηλαίου, Συντονιστή Κύκλου Διεθνών & Ευρωπαϊκών Αναλύσεων ΕΝΑ
– Η ανάλυση περιλαμβάνεται στο 6^ο Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ

Αν η πανδημία Covid-19 αποτέλεσε «καταλύτη» για την επιτάχυνση σύγχρονων τάσεων και την ένταση προκλήσεων -με την ψηφιακή μετάβαση χαρακτηριστικότερη όλων- το πρώτο εξάμηνο του 2022, που σημαδεύτηκε από τη ρωσική εισβολή της 24^ης Φεβρουαρίου στην Ουκρανία, εδραιώνει μία νέα εποχή πολλαπλών αβεβαιοτήτων και προκαλεί μία σειρά νέων ανασυσχετισμών στην παγκόσμια οικονομία.  

Πέρα από τις γεωπολιτικές επιπτώσεις του συνεχιζόμενου πολέμου και τις προκλήσεις της μετα-πανδημικής περιόδου, μια σειρά από «πολλές μικρές εστίες φωτιάς» -όπως χαρακτηριστικά ανέφερε σε άρθρο του ο οικονομολόγος και επενδυτής Μοχάμεντ Ελ-Εριάν- δημιουργούν συνθήκες έντονης αστάθειας και οικονομικής αβεβαιότητας σε παγκόσμιο, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο: Οι διεθνείς πληθωριστικές πιέσεις, η επισιτιστική ανασφάλεια και η ενεργειακή κρίση, η διατάραξη των εφοδιαστικών αλυσίδων, καθώς και η συνεχιζόμενη «παρουσία» του Covid-19 παρά τις τάσεις αποκλιμάκωσης σε παγκόσμιο επίπεδο.

Ένας πιο «πολύπλοκος» κόσμος υπό διαμόρφωση

Oι παραπάνω εστίες αβεβαιότητες συζητήθηκαν στα τέλη Μαΐου στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (World Economic Forum - WEF) στο ελβετικό θέρετρο του Νταβός με τις πολιτικές, οικονομικές και επιχειρηματικές ελίτ του πλανήτη να εκφράζουν ανοιχτά τις ανησυχίες τους για την παγκόσμια οικονομική διακυβέρνηση και την πορεία της προσπάθειας μετά-πανδημικής ανάκαμψης.

Στο πλαίσιο αυτό,  μπορεί κεντρική θέση στην ατζέντα των συζητήσεων τόσο στο Νταβός όσο και στη διεθνή δημόσια σφαίρα καταλαμβάνουν η απειλή παγκόσμιας ύφεσης ή και στασιμοπληθωρισμού -φέρνοντας μνήμες από τη δεκαετία του 1970, ωστόσο ακόμη μεγαλύτερο κίνδυνο για τον κλυδωνισμό των θεμελίων της παγκόσμιας οικονομίας αποτελεί ο γεωοικονομικός κατακερματισμός, την ώρα που η γεωπολιτική ανάφλεξη στην Ουκρανία ενισχύει την τάση από-παγκοσμιοποίησης.

Είναι χαρακτηριστική η ανησυχία που εξέφρασε η επικεφαλής του ΔΝΤ Κρισταλίνα Γκεοργκίεβα στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ τονίζοντας ότι την ανησυχεί λιγότερο ο κίνδυνος πυροδότησης μιας παγκόσμιας ύφεσης από τον πόλεμο στην Ουκρανία και μια ενδεχόμενη περαιτέρω επιβράδυνση στην κινεζική οικονομία, αλλά περισσότερο η αναπτυσσόμενη δυναμική προς τον οικονομικό και πολιτικό κατακερματισμό.

Ένα από τα βασικά συμπεράσματα του WEF ήταν ότι η παγκοσμιοποίηση δεν έχει τελειώσει, αλλά αλλάζει, με τα πολιτικά ρίσκα να πολλαπλασιάζονται. Ο ανώτερος υπουργός της Σιγκαπούρης και πρόεδρος του Group of Thirty Θάρμαν Σανμουγκαρατνάμ υπογράμμισε σε άρθρο του στο IMF Blog ότι «ένα πιο αποτελεσματικό πολυμερές σύστημα θα απαιτήσει νέα στρατηγική κατανόηση μεταξύ των βασικών κρατών, ιδιαίτερα μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας, με τον κόσμο να βαδίζει αναπόφευκτα προς την πολυπολικότητα». Και ξεκαθάρισε ότι «δεν μπορούμε να έχουμε αυταπάτες ότι μια ολοκληρωμένη παγκόσμια τάξη, με τις βαθιές οικονομικές διασυνδέσεις μεταξύ των εθνών, θα μας εξασφαλίσει από μόνη της την ειρήνη. Όμως, η οικονομική αλληλεξάρτηση μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων -εκτός από τομείς που αφορούν την εθνική ασφάλεια- θα καταστήσει τη σύγκρουση πολύ λιγότερο πιθανή από ό,τι σε έναν κόσμο με ολοένα και πιο αποσυνδεδεμένες αγορές, τεχνολογίες, συστήματα πληρωμών ή δεδομένα».

Oι κυρώσεις της Δύσης προς την Ρωσία φαίνεται πως αποκρυσταλλώνουν -χωρίς όμως να υπερτιμάται η «σταθερότητα» των πραγμάτων σε ένα τόσο ρευστό σκηνικό- το σχηματισμό των νέων γεωπολιτικών και οικονομικών πόλων. Oι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ευρώπη και η Ιαπωνία -ως παραδοσιακός σύμμαχος των ΗΠΑ- από τη μία πλευρά και από την άλλη η Ρωσία, η Κίνα που διατηρεί ισχυρούς πολιτικοοικονομικούς δεσμούς με τη Μόσχα, και η Ινδία, η οποία -αρνούμενη να συμμετάσχει στις δυτικές κυρώσεις κατά της Ρωσίας- φιλοδοξεί να αναδυθεί στο ρόλο νέας υπερδύναμης, δημιουργούν -σε συνέργεις ένθεν κακείθεν με μεγαλύτερα ή μικρότερα κράτη από τη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική μέχρι τον Ειρηνικό Ωκεανό και από τη Μέση Ανατολή μέχρι την Αφρικανική ήπειρο- πολύπλοκους συσχετισμούς για την παγκόσμια οικονομική διακυβέρνηση και αναμφίβολα αποκεντρώνουν την ισχύ.

Αξίες αντί… κέρδους

Μιλώντας στο Atlantic Council τον περασμένο Απρίλιο, η υπουργός Οικονομικών των Ηνωμένων Πολιτειών Τζάνετ Γέλεν πήγε τις προοπτικές της πολυπολικότητας και της «νέας» παγκοσμιοποίησης ένα βήμα παραπέρα: Μίλησε για την ανάγκη διαμόρφωσης ενός νέου πλαισίου Bretton Woods, με ανανέωση και ενίσχυση των θεσμών του (ΔΝΤ και Παγκόσμια Τράπεζα), εισαγάγοντας τον όρο «friend-shoring» για τον μετα-νεοφιλελεύθερο κόσμο, κάνοντας λόγο για ένα δίκτυο έμπιστων προμηθευτών από φιλικές χώρες που προσφέρουν πολλαπλούς ανεξάρτητους εφοδιαστικούς δρόμους. Ουσιαστικά, με αφορμή τον ρωσικό πόλεμο στην Ουκρανία, η πρώην επικεφαλής της Fed συνέδεσε την αμερικανική πολιτική στο εμπόριο με τις (κοινές) αξίες των φιλελεύθερων δημοκρατιών. Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ, Γενς Στόλτενμπεργκ, μιλώντας στο Νταβός ανέφερε χαρακτηριστικά -υπό ιδεαλιστικό μανδύα- ότι «η ελευθερία είναι πιο σημαντική από το ελεύθερο εμπόριο. Το να προστατεύουμε τις αξίες μας είναι πιο σημαντικό από το κέρδος».

Οι προειδοποιήσεις των διεθνών οργανισμών

Οι διεθνείς οργανισμοί -που αποτέλεσαν τα θεσμικά θεμέλια της παγκοσμιοποίησης των τελευταίων δεκαετιών- την ίδια ώρα, προειδοποιούν για τις συνέπειες του γεωπολιτικού κατακερματισμού. Η Γενική Διευθύντρια του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου σε πρόσφατη συνέντευξή της προειδοποίησε για τον κίνδυνο ενός οικονομικού «ψυχρού πολέμου». Η Ενγκόζι Οκόνιο-Ιουεάλα τόνισε ότι οι χώρες θα πρέπει να σκεφτούν πολύ προσεκτικά πριν «σπάσουν» τις οικονομίες και τις εφοδιαστικές αλυσίδες με βάση πολιτικά μπλοκ, αφού ένα τέτοιο ενδεχόμενο θα ήταν επιζήμιο για την παγκόσμια οικονομία». Επικαλέστηκε, μάλιστα, πρόσφατη έρευνα του ΠΟΕ, σύμφωνα με την οποία ο διαχωρισμός του κόσμου σε δύο ξεχωριστά οικονομικά μπλοκ «θα μπορούσε να οδηγήσει μακροπρόθεσμα το πραγματικό παγκόσμιο ΑΕΠ σε μείωση 5%».

Υπό αυτές τις συνθήκες, επηρεάζεται και η λειτουργία των διεθνών οικονομικών οργανισμών, όπως για παράδειγμα το ΔΝΤ. Σε ανάλυσή του ο επικεφαλής οικονομολόγος του Ταμείου Πιέρ-Ολιβιέ Γκουρενσά έκανε λόγο για «μετατόπιση των γεωπολιτικών τεκτονικών πλακών», με το επίκεντρο να είναι ο πόλεμος στην Ουκρανία. «Σε αυτό το νέο περιβάλλον το ΔΝΤ αντιμετωπίζει σειρά υπαρξιακών ερωτημάτων. Ως παγκόσμιος οργανισμός, του οποίου ο στόχος είναι η προώθηση της παγκόσμιας οικονομικής ολοκλήρωσης, μπορεί να αποδειχθεί εξαιρετικά δύσκολο να λειτουργήσει σε ένα γεωπολιτικά πολωμένο περιβάλλον» τόνισε και πρόσθεσε ότι «ένας κατακερματισμένος κόσμος είναι ένας πιο ασταθής και ευάλωτος κόσμος, όπου η πρόσβαση σε ασφαλή περιουσιακά στοιχεία (assets) είναι πιο περιορισμένη και το παγκόσμιο δίκτυο χρηματοοικονομικής ασφάλειας είναι λιγότερο περιεκτικό.

Κοινωνική αναταραχή, ακραία φτώχεια και επισιτιστική κρίση

Την ίδια ώρα,  ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) αναθεώρησε επί τα χείρω τις προβλέψεις του για μεγέθυνση της παγκόσμιας οικονομίας φέτος στο 3%, έναντι αρχικής πρόβλεψης 4,5%, και στο 2,8% για το 2023, διπλασίασε την πρόβλεψή του για πληθωρισμό στο 9% και έκανε λόγο για φαινόμενα ακραίας φτώχειας, κίνδυνο πείνας και κοινωνική αναστάτωση στις πιο ευάλωτες χώρες. Σε ό,τι αφορά τους κινδύνους, ανάλυση που δημοσιεύθηκε στο ΙΜF Blog εκτίμησε ότι «αυξάνεται η κοινωνική αναταραχή, προσθέτοντας κινδύνους για την παγκόσμια οικονομία». Στο κείμενο αυτό, το Ταμείο εκφράζει την ανησυχία ότι η άρση των περιοριστικών μέτρων για την αντιμετώπιση της πανδημίας μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση των διαδηλώσεων, ενώ ταυτόχρονα ενδέχεται να κλιμακωθεί η κοινωνική δυσαρέσκεια για τις αυξανόμενες τιμές για σίτιση και καύσιμα, φαινόμενο που έχει συνδεθεί με κινητοποιήσεις κατά το παρελθόν. Φυσικά, οι «ευαισθησία» του ΔΝΤ δεν αφορά τόσο τον κίνδυνο διάρρηξης της κοινωνικής συνοχής όσο την περαιτέρω διατάραξη της συστημικής ευστάθειας.

Τα αδιέξοδα των «ανθρώπων του Νταβός»

Η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, αναμφίβολα, αντιμετωπίζει υπαρξιακού χαρακτήρα κρίση. Όμως, όπως σχολίασε ο νομπελίστας οικονομολόγος Τζόζεφ Στίγκλιτς, οι ελίτ, στην πρώτη μετά το ξέσπασμα της πανδημίας δια ζώσης συνάντηση του Νταβός, δεν προχώρησαν σε κάποιου είδους αυτοκριτική για την παγκοσμιοποίηση την οποία διαμόρφωσαν. Μία παγκοσμιοποίηση, που σύμφωνα με το ίδιο το WEF, «δημιούργησε σημαντικές οικονομικές ευκαιρίες και έβγαλε εκατομμύρια ανθρώπους από τη φτώχεια, ωστόσο η επικέντρωσή της στην ανάπτυξη και στην ανταγωνιστικότητα έχει επικριθεί ως πηγή ανισότητας και οικονομικής διαταραχής». Μία παγκοσμιοποίηση, με τη συνταγή της Συναίνεσης της Ουάσιγκτον, μέσω της πρωτοκαθεδρίας των αγορών, των τραπεζικών κολοσσών και των -κατά βάση δυτικών- πολυεθνικών, με κάθε κοινωνικό κόστος. Οι «άνθρωποι του Νταβός[1]», που έγραψαν τις τελευταίες δεκαετίες του κανόνες για τους λίγους, εις βάρος των πολλών έρχονται αντιμέτωποι με τα αδιέξοδα που δημιούργησαν.