Οι επιχειρησιακές αρχές για αποδοτικές συμμετοχικές διαδικασίες

Του Νίκου Ταμπακίδη

πρώην δημάρχου Αγίων Αναργύρων, 

πρώην γενικού γραμματέα Ιονίων Νήσων

Η διεθνής εμπειρία δείχνει πως πολλές φορές, κάποιοι βαφτίζουν «συμμετοχική διαδικασία» μια απλή πρόσκληση για διάλογο ή ακόμα και μια απλή διατύπωση γνώμης ή αντιρρήσεων. Βεβαίως, μια τέτοια δράση είναι τμήμα της συμμετοχικής διαδικασίας, αλλά αν σταματήσει εκεί, τότε πρόκειται είτε για έκφραση απόλυτης άγνοιας του όρου «συμμετοχική ανάπτυξη» είτε αποτελεί χονδροειδή προσπάθεια παραπλάνησης με σκοπό την κοινωνική νομιμοποίηση του διοικητισμού.

Είναι απολύτως απαραίτητο, πριν από την έναρξη των διαδικασιών, να χαραχθεί μια στρατηγική που θα προωθεί και υλοποιεί την πραγματική και αποτελεσματική συμμετοχική διαδικασία.

Έχει διαπιστωθεί σε πολλές περιπτώσεις, πως η αδυναμία των κοινωνικών φορέων να συμμετάσχουν σε μια συνεπή, συνεχή και αποδοτική συμμετοχική διαδικασία δεν αποτελεί εσκεμμένη δράση αποφυγής του διαλόγου, αλλά οφείλεται, ακριβώς, σε έλλειψη αρχικής στρατηγικής για τη στήριξη αυτών των διαδικασιών. Δεν αρκούν η καλή πρόθεση, η δημοκρατικότητα και μια γενικόλογη ιδέα.

Η κωδικοποίηση των επιχειρησιακών αρχών για τις συμμετοχικές διαδικασίες μπορεί να αποτυπωθεί ως εξής:

1. Υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ των όρων «συμμετοχή στην διαδικασία» και «συμμετοχική διαδικασία». Ο δεύτερος όρος στηρίζεται στην εταιρική σχέση, ενώ ο πρώτος αναφέρεται, απλώς, στις συνιστώσες μιας διαδικασίας.
2. Στην αρχή κάθε συμμετοχικής διαδικασίας πρέπει να αναλυθούν οι παράγοντες του πεδίου που επηρεάζουν τη διαδικασία. Πρέπει να γίνει ξεκάθαρο πως οι συμμετοχικές διαδικασίες δε γίνονται εν κενώ, αλλά σε ένα σύνθετο πεδίο επιδράσεων. Το πλαίσιο της ανάλυσης πρέπει να καθορίζεται ξεκάθαρα ως πλαίσιο εταιρικής σχέσης.

Μια στρατηγική που προτείνουν τα Ηνωμένα Έθνη για την προώθηση των συμμετοχικών διαδικασιών είναι η ανάγκη να επικεντρωθεί ο αρχικός σχεδιασμός σε τέσσερα σημεία:

α. Οι αρχικές ερωτήσεις

1. Ποιες κοινωνικές ομάδες αναμένεται να επηρεαστούν περισσότερο από την προτεινόμενη πολιτική ή αναπτυξιακή πρωτοβουλία;
2. Ποιοι είναι οι τοπικοί φορείς που πρέπει να κληθούν να συμμετάσχουν στις διαδικασίες διαβούλευσης, συζήτησης και κατάθεσης προτάσεων;
3. Ποιες αναμένεται να είναι οι κυριότερες αντιρρήσεις και ενστάσεις στην προτεινόμενη πολιτική ή αναπτυξιακή πρωτοβουλία;
4. Τι θα μπορούσε να αμβλύνει αυτές τις αντιρρήσεις;
5. Δεν επιτρέπεται ούτε η υπεραισιοδοξία, ούτε η υπεραπλούστευση. «Θέλω» και «μπορώ» δεν είναι έννοιες ταυτόσημες και η ταύτιση τους αποτελεί στόχο και όχι δεδομένο.

β. Οι βασικές αρχές συμμετοχής

Σύμφωνα με τη μεγάλη εμπειρία των Ηνωμένων Εθνών σε θέματα αναπτυξιακού σχεδιασμού, οι αρχές που έχουν αποδώσει περισσότερο είναι οι εξής:

1. Προτεραιότητα στις ανθρώπινες ανάγκες και προβλήματα.
2. Αξιοποίηση των γνώσεων και των δεξιοτήτων της τοπικής κοινωνίας. Μια αναπτυξιακή δράση που δεν περιλαμβάνει αυτή τη διάσταση, όχι μόνοαφήνει αναξιοποίητο έναν τοπικό πόρο, αλλά είναι πολύ πιθανό να αυξήσει το κόστος του έργου και να προκαλέσει στρεβλώσεις στην τοπική οικονομία.
3. Προώθηση της ισότητας των φύλων μέσω των συμμετοχικών διαδικασιών. Η ανάπτυξη δεν είναι «ανδρική υπόθεση». Η εμπειρία είναι πως όταν αυξάνεται η συμμετοχή των γυναικών, το συνολικό αποτέλεσμα είναι πολύ μεγαλύτερο σε κοινωνικό, πολιτικό και θεσμικό επίπεδο.
4. Προσπάθεια διεύρυνσης της αυτόνομης δράσης και ρεαλιστικής μείωσης του κεντρικού ελέγχου. Ακόμα και το πιο τεχνοκρατικό έργο ανάπτυξης πρέπει να συμβάλλει στην αύξηση των αυτοδιοικητικών ικανοτήτων της τοπικής κοινωνίας. Η αναπτυξιακή δράση θα έχει πραγματικά οφέλη αν με το πέρας της δράσης έχει αφήσει ικανές δομές παραγωγής τοπικών πολιτικών ή διοίκησης έργου στην τοπική οικονομία.
5. Ανοχή και σεβασμό στον τοπικό αυθορμητισμό. Είναι βέβαιο πως δεν υπάρχει καμία μελέτη και καμία τεχνοκρατική ανάλυση που να μην επιδέχονται βελτίωση. Πολύ συχνά, στην πορεία του έργου οι τοπικοί συντελεστές «πρόλαβαν» πολύ σοβαρά μελετητικά λάθη βαρύγδουπων μελετητών…
6. Οι συμμετοχικές διαδικασίες πρέπει να στοχεύουν στην τοπική συμμετοχή και όχι στην τοπική αποδοχή. Η τοπική συμμετοχή οδηγεί στην παραγωγή προστιθέμενης αξίας στο έργο, η τοπική αποδοχή πολύ λιγότερο ή και καθόλου.

γ. Η συμμετοχή σαν αλληλουχία δράσεων

Η συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων στις λειτουργίες της σύγχρονης διακυβέρνησης είναι μια συνεχής και δυναμική διεργασία, που αναπτύσσεται και εξελίσσεται δυναμικά, μέσα από μια αλληλουχία δράσεων. Η διαδικασία είναι συνεχής και προσθετική.

Αυτή η αλήθεια δεν είναι πάντοτε αντιληπτή από αυτούς που παίρνουν την τελική απόφαση για τη χάραξη μιας πολιτικής, ή ενός σημαντικού αναπτυξιακού έργου. Υπάρχει η τάση να θωρούν την κοινωνική συμμετοχή ως ένα απλό και αρχικό input στη φάση της προετοιμασίας του έργου. Με την έναρξη υλοποίησης οι σχεδιαστές εισάγουν - από τις σημειώσεις τους - κάποια σημεία που είχαν υποδειχθεί από τους κοινωνικούς εταίρους στην πρώτη φάση των διαβουλεύσεων. Αυτό δεν είναι συμμετοχή στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη.

δ. Ο προσδιορισμός των βασικών φάσεων της συμμετοχικής διαδικασίας

Στο σχεδιάγραμμα που ακολουθεί, παρουσιάζεται η παράλληλη διαδρομή του αναπτυξιακού έργου και της συμμετοχικής διαδικασίας.

Είναι αυταπόδεικτο πως άλλες ενέργειες Πληροφόρησης χρειαζόμαστε στη φάση προσδιορισμού του προβλήματος και άλλες στη φάση υλοποίησης. Το ίδιο ισχύει για κάθε φάση της δράσης. Ο σχεδιασμός πρέπει να περιλαμβάνει όλα τα σημεία του διαγράμματος. Επιπλέον, οι λεπτομέρειες των συμμετοχικών διαδικασιών πρέπει να επικαιροποιούνται ανάλογα με την πρόοδο ή τις μεταβολές της δράσης.