Η κατάσταση είναι χωρίς προηγούμενο. Ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν υπήρχαν τόσες πολλές πληροφορίες και ποτέ δεν υπήρχε τόσο ελεύθερος χρόνος για τους ανθρώπους για αναψυχή και γνώση σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι πρόγονοι μας είχαν ονειρευτεί ότι η επιστήμη και η τεχνολογία θα απελευθέρωναν την ανθρωπότητα. Αλλά αυτό το όνειρο κινδυνεύει τώρα να μετατραπεί σε εφιάλτη. Το ποτάμι των πληροφοριών οδήγησε σε ένα γενικευμένο ανταγωνισμό όλων των ιδεών, μια απορρύθμιση της “γνωστικής αγοράς” που έχει μια ατυχή συνέπεια: συλλαμβάνοντας, συχνά για το χειρότερο, την πολύτιμη προσοχή μας. Οι αισθήσεις μας γοητεύονται από τις οθόνες του υπολογιστή και παραδίδονται στις διάφορες εκφάνσεις του παραλόγου.
Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός
Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
Υπ. Διδάκτορας Μαριάννα Εσκαντάρ
Εργαστήριο Financial Engineering, Πολυτεχνείο Κρήτης
Η κατάσταση είναι χωρίς προηγούμενο. Ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν υπήρχαν τόσες πολλές πληροφορίες και ποτέ δεν υπήρχε τόσο ελεύθερος χρόνος για τους ανθρώπους για αναψυχή και γνώση σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι πρόγονοι μας είχαν ονειρευτεί ότι η επιστήμη και η τεχνολογία θα απελευθέρωναν την ανθρωπότητα. Αλλά αυτό το όνειρο κινδυνεύει τώρα να μετατραπεί σε εφιάλτη. Το ποτάμι των πληροφοριών οδήγησε σε ένα γενικευμένο ανταγωνισμό όλων των ιδεών, μια απορρύθμιση της “γνωστικής αγοράς” που έχει μια ατυχή συνέπεια: συλλαμβάνοντας, συχνά για το χειρότερο, την πολύτιμη προσοχή μας. Οι αισθήσεις μας γοητεύονται από τις οθόνες του υπολογιστή και παραδίδονται στις διάφορες εκφάνσεις του παραλόγου.
Το άρθρο αυτό αναφέρεται στο πρόσφατο βιβλίο του Gerald Bronner “Apocalypse Cognitive”, Presses Universitaire de France, 1st edition, Ιανουάριος 6, 2021, σελίδες 345.
Διάγνωση της κατάστασης
Με την αίσθηση της τεκμηριωμένης δραματοποίησης, ο συγγραφέας προσφέρει μια αρχική διάγνωση για την κρίση της εποχής μας. Είναι λιγότερο θέμα αντικειμενικών προβλημάτων, όπως η υπερθέρμανση του πλανήτη ή η άνοδος των αυταρχικών καθεστώτων παρά για μια ψυχική ανάταση: η μάχη της προσήλωσης.
Ποτέ στην ιστορία η ανθρωπότητα δεν διέθετε ένα τόσο μεγάλο “κεφάλαιο προσήλωσης ή προσοχής”. Με τη μαζική μείωση του χρόνου που αφιερώνουμε στην εργασία για μια ζωή, για παράδειγμα στη Γαλλία, έχει μειωθεί από 48% το 1800 στο 11% σήμερα, η ανθρωπότητα έχει κερδίσει σημαντικό ελεύθερο χρόνο, τον περίφημο “διαθέσιμο χρόνο του ανθρώπινου εγκεφάλου”. Αυτός ο χρόνος που απελευθερώθηκε από το μυαλό μας πολλαπλασιάστηκε με πάνω από πέντε από το 1990 και από οκτώ από το 1800. Σήμερα αντιπροσωπεύει δεκαεπτά χρόνια ή σχεδόν το ένα τρίτο του χρόνου μας. Αυτό είναι ένα πρωτοφανές και σημαντικό γεγονός στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Επιπλέον, ο συγγραφέας αναφέρει ότι, εάν το 2020 ήταν ένας επιταχυντής του ανορθολογισμού, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η πανδημία έχει επεκτείνει το χρόνο που περνάμε στο Διαδίκτυο. Τον Απρίλιο, για παράδειγμα, τα κοινωνικά δίκτυα επωφελήθηκαν από αύξηση κατά 155% στη διάρκεια της συχνότητάς τους. Το lockdown χρησίμευσε ως μια ακούσια απόδειξη, αλλά σε πραγματικό χρόνο, του πως χρησιμοποιούμε μαζικά τον απελευθερωμένο χρόνο του εγκεφάλου. Σε μια παράγραφο του βιβλίου “Γνωστική Αποκάλυψη” αναφέρει αυτό το φαινόμενο σε μια μακρά εξέλιξη. Η αύξηση της παραγωγικότητας, η νομική μείωση των ωρών εργασίας, η αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Μεταξύ 1986 και 2010, ο χρόνος που αφιερώνεται σε εργασίες του σπιτιού έχει μειωθεί σχεδόν κατά 15%. Όλα αυτά τα πολύτιμα λεπτά που κερδήθηκαν αποτελούν ένα θησαυρό που δεν σταμάτησε να αυξάνεται από τη νεολιθική επανάσταση. Σταδιακά, ο Homosapiens απελευθέρωσε τον εαυτό του από τη μόνη ανάγκη επιβίωσης που απορροφούσε όλη την προσοχή του, προκειμένου να μπορέσει να αφιερωθεί σε άλλους τομείς. Τα καλά νέα δείχνουν ότι η τάση θα συνεχιστεί χάρη στην εξωτερική ανάθεση νέων εργασιών. Δεν είναι πλέον οι μύες που χρησιμοποιούμε, αλλά ένα μέρος των νευρώνων μας. Οι αλγόριθμοι, αυτές οι γνωστικές προθέσεις πρέπει να μας απαλλάσσουν από εργασίες ρουτίνας.
Νέα χαρακτηριστικά του μοντέρνου κόσμου
Ο διαθέσιμος χρόνο του εγκεφάλου είναι περίπου πέντε ώρες την ημέρα. Από το 1900, οι στιγμές που ελευθερώθηκαν από οικιακές ή μισθολογικές εργασίες πολλαπλασιάστηκαν με περισσότερο από πέντε. Αλλά πως χρησιμοποίησε το ανθρώπινο είδος αυτό το κέρδος χρόνου. Ο συγγραφέας αναφέρει ότι οι περισσότεροι περνούν το χρόνο τους μπροστά στις οθόνες υπολογιστών τους, ενώ ο χρόνος για διάβασμα (βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά) μειώθηκε κατά ένα τρίτο από το 1986. Δημιουργήθηκε μια εκθετική προσφορά πληροφοριών σε παγκόσμιο επίπεδο από τις αρχές του 2000 πιο μεγάλη από αυτή με την εφεύρεση του εκτυπωτή. Στο εξής, μέσω ενός λογαριασμού Instagram ή του YouTube, ο καθένας μπορεί “να συλλαμβάνει” το διαθέσιμο χρόνο του εγκεφάλου των άλλων. Ενώ οι πληροφορίες στο παρελθόν που ελέγχονταν από κρατική λογοκρισία και θρησκευτικές απαγορεύσεις , είναι πλέον εντελώς δωρεάν.
Μέσα σε αυτήν την υπέροχη ζούγκλα, τι μας τραβάει περισσότερο την προσοχή;
Πρώτα από όλα το σεξ. Κάθε χρόνο, πολλοί συνάνθρωποι μας βλέπουν 136 δις πορνογραφικά βίντεο. Σύμφωνα με τα στοιχεία της αναζήτησης Google 6 από τα 8 κράτη που θεωρούνται τα πιο καταναλωτικά αυτού του είδους, είναι μουσουλμανικά, όπως η Σαουδική Αραβία και το Πακιστάν.
Μετά ακολουθεί ο φόβος. Εάν η υπερεκτίμηση των κινδύνων χαμηλής πιθανότητας έχει εξυπηρετήσει τους προϊστορικούς προγόνους μας σε ένα κατά τα άλλα επικίνδυνο περιβάλλον, αυτό μας εκθέτει σήμερα σε παράλογες ανησυχίες.
Άλλα συναισθήματα είναι ο θυμός και η αγανάκτηση. Αρκετά συχνά, παρατηρείται ότι το συναίσθημα του θυμού διαδίδεται πολύ γρήγορα στα κοινωνικά δίκτυα. Οι συγκρούσεις είναι το καύσιμο των εικονικών συζητήσεων για θέματα θρησκείας (ύπαρξης του θεού) και εκπομπών telereality.
Για το συγγραφέα, ο κίνδυνος σπατάλης αυτού του ελεύθερου χρόνου σε δραστηριότητες που μας προσφέρουν μια επιφανειακή και εφήμερη ικανοποίηση, αντί να εργαζόμαστε για μια κοινωνία σοφίας και γνώσης, πιο απαιτητική σε νοημοσύνη, διερευνώντας την πιθανότητα να επιτύχουμε ένα καλύτερο κόσμο με ορθολογικό τρόπο.
Ο Gerald Bronner καταδικάζει δύο θεωρητικά ρεύματα. Το πρώτο μας διαβεβαιώνει ότι οι άνθρωποι έχουν αλλοιωθεί από τον καπιταλισμό. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης χειρίζονται τα πλήθη για να τα υποδουλώσουν. Το άλλο ρεύμα είναι αυτό των νεολαϊκιστών. Φιγούρες όπως ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ που έδινε μια πολιτική νομιμότητα σε πρωτογενή ένστικτα εις βάρος του προβληματισμού και του ορθολογισμού. Στη περίπτωση αυτή, η τακτική έκκληση στην «κοινή λογική» μπορεί να προσφέρει λύσεις σε μεγάλα αδιέξοδοι.
Συμπερασματικά, πρέπει να έχουμε επίγνωση αυτών των νέων χαρακτηριστικών, ειδικά επειδή η εικονική πραγματικότητα θα μπορούσε να γίνει ένας ακόμη ισχυρότερος πειρασμός από τους ειδικούς στα κοινωνικά δίκτυα ή τη φανταστική βουλιμία μας χάρη στις τηλεοπτικές σειρές: μπορούμε να είμαστε ικανοποιημένοι ότι ο χρόνος που ελευθερώνεται από τον εγκέφαλο, από την εξωστρέφεια των αλγοριθμικών εργασιών μονοπωλείται από τις απολαύσεις που προσφέρει ένας εναλλακτικός και ουτοπικός κόσμος;
Ήρθε η ώρα να αντιμετωπίσουμε τη δική μας φύση. Ο τρόπος με τον οποίο θα αντιδράσουμε θα εξαρτηθεί από τις δυνατότητες διαφυγής από αυτό που πρέπει να ονομαστεί πολιτιστική απειλή.