Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί νέες έννοιες σχετικές με τον καπιταλισμό που σχετίζονται όλες με την τεχνολογία. Συγκεκριμένα ψηφιακός καπιταλισμός (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Ναυτεμπορική, 16 Απριλίου, 2020), καπιταλισμός της πλατφόρμας (βλ. Κ. Ζοπουνίδη, Ναυτεμπορική, 29 Νοεμβρίου 2020), καπιταλισμός της επίβλεψης (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Πολυτεχνείο Κρήτης, 13 Αυγούστου, 2019).
Του Καθηγητή Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη, Ακαδημαϊκού
Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών
Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων
Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
Της Υπ. Διδάκτορα Μαριάννας Εσκαντάρ
Εργαστήριο Financial Engineering
Πολυτεχνείο Κρήτης
Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί νέες έννοιες σχετικές με τον καπιταλισμό που σχετίζονται όλες με την τεχνολογία. Συγκεκριμένα ψηφιακός καπιταλισμός (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Ναυτεμπορική, 16 Απριλίου, 2020), καπιταλισμός της πλατφόρμας (βλ. Κ. Ζοπουνίδη, Ναυτεμπορική, 29 Νοεμβρίου 2020), καπιταλισμός της επίβλεψης (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Πολυτεχνείο Κρήτης, 13 Αυγούστου, 2019).
Με βάση το πρόσφατο βιβλίο της ομότιμου καθηγήτριας του Harvard Business School Shoshana Zuboff (The age of surveillance capitalism, 2019) πρόσφατα μεταφρασμένο στα γαλλικά ( L' age du capitalisme de surveillance, Εκδ. Zulma, 15 Οκτωβρίου 2020, σελ 864), επανέρχεται το θέμα της παρέμβασης των κολοσσών του διαδικτύου στις κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων. Εδώ και είκοσι χρόνια, οι γίγαντες της ψηφιακής τεχνολογίας GAFAM (Google, Amazon, Facebook, Apple, Microsoft) επεμβαίνουν για να ελέγξουν τις ανθρώπινες συμπεριφορές. Τον Οκτώβριο του 2017, είχαμε δημοσιεύσει εμπεριστατωμένα τις σημαντικές προβληματικές που τίθενται:
Στο άρθρο αυτό θα παρουσιαστούν τα βασικά σημεία της συνέντευξης της Shoshana Zuboff στη έγκριτη εφημερίδα Le Monde, 27 Νοεμβρίου 2020, σελ 31.
Καπιταλισμός της επίβλεψης
Σύμφωνα με τη συγγραφέα ο καπιταλισμός εξελίσσεται ενσωματώνοντας στην αγορά πράγματα που ήταν προηγουμένως ξένα σε αυτόν. Μόλις αφομοιωθούν, αυτά τα πράγματα γίνονται εμπορεύματα που μπορούν να πουληθούν. Το 19ο αιώνα, για παράδειγμα, ο καπιταλισμός ενδιαφερόταν για τη φύση και στη συνέχεια για την εργασία, για το χρήμα. Στην περίπτωση του δάσους, αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως απόθεμα πρώτων υλών. Ο ποταμός ως μια πηγή ενέργειας και το λιβάδι ως χώρος εκμετάλλευσης. Τον 21ο αιώνα, ο καπιταλισμός βρίσκεται σε μια ψηφιακή στροφή. Οι start-up πολλαπλασιάζονται στην Silicon Valley και η καθεμία προσφέρει ξεχωριστές υπηρεσίες στους επενδυτές. Αλλά μετά συνέβη η έκρηξη της φούσκας του διαδικτύου και το χρηματιστηριακό Krach του 2001 – 2002 (Enron, WorldCom, Vivendi).
Η ερώτηση που τίθεται είναι ποιο ακριβώς είναι κάθε πράγμα που μετατρέπεται σε εμπόρευμα ή υπηρεσία. Η Google ήταν η πρώτη που μπήκε σε αυτή τη διαδικασία και μετά τη μιμήθηκαν οι άλλες εταιρείες. Η μηχανή αναζήτησης είχε ξεκινήσει στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και οι διακομιστές της είχαν αποθηκεύσει τόνους δεδομένων σχετικά με τις αναρτήσεις των χρηστών του Διαδικτύου και τις διαδικτυακές τους δραστηριότητες, χωρίς να κάνουν τίποτα. Larry Page εξήγησε για πρώτη φορά το 2001 το μοντέλο δραστηριότητας της Google που ήταν “οι προσωπικές πληροφορίες”. Πρόσθεσε ότι οι ευφυείς μηχανές, οι κάμερες, οι αισθητήρες επιτρέπουν να “συλλάβουν” αμέτρητα δεδομένα για κάθε πελάτη. Με τον τρόπο αυτό, ο Larry Page ανακάλυψε τον καπιταλισμό της επίβλεψης.
Η συγγραφέας αναφέρει ότι ο Larry Page αντιλήφτηκε ότι η ανθρώπινη εμπειρία επρόκειτο να είναι το επόμενο “παρθένο δάσος”. Οι ιδιωτικές ζωές των ανθρώπων επρόκειτο στο εξής να γίνουν “πρώτες ύλες”, επρόκειτο να μετατραπούν σε συμπεριφορικά δεδομένα. Από τώρα και στο εξής οι ενέργειες και οι κινήσεις του καθενός θα αποτελέσουν αντικείμενο ενός συνεχούς διαδικτυακού κυνηγιού. Όλες οι εταιρείες του κλάδου αντέγραψαν αυτό το μοντέλο, αρχίζοντας από τις πιο σπουδαίες όπως η Facebook.
Το εργοστάσιο του 21ου αιώνα που δημιούργησε η Google δεν έχει μεγάλα φουγάρα όπως αυτά του 19ου αιώνα. Στηρίζεται στην τεχνητή νοημοσύνη και τα προϊόντα που παράγει είναι οι προβλέψεις των ανθρώπινων συμπεριφορών που πωλούνται στους διαφημιστές.
Η πανδημία και η καραντίνα
Ο κορωνοιός και η καραντίνα μας οδήγησαν να εξαρτώμαστε όλο και περισσότερο από το web. Η συγγραφέας ανέφερε ότι η ανθρωπότητα είχε ξεκινήσει να αποστρέφεται τις νέες τεχνολογίες από το 2016. Αυτή τη χρονιά ψευδείς πληροφορίες κυκλοφορούσαν στα κοινωνικά δίκτυα και ήρθαν να δημιουργήσουν πρόβλημα στο Brexit και τις αμερικανικές εκλογές. Το 2018 ξέσπασε και το σκάνδαλο του Cambridge. Η Analytica “εισέβαλε” στα προσωπικά δεδομένα εκατομμυρίων χρηστών του Facebook για να τους απευθύνει μηνύματα για την pro-Brexit και pro-Trump περίοδο.
Σε ότι αφορά την περίοδο του Covid-19, οι GAFAM θεώρησαν ότι τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης τον περασμένο Μάρτιο αντιπροσωπεύουν μια εξαιρετική ευκαιρία. Προάγουν και το ίδιο σλόγκαν: “είμαστε οι φίλοι σας, οι σωτήρες σας. Η Amazon θα σας παραδώσει ότι έχετε ανάγκη. H Google θα σας βοηθήσει να παρακολουθήσετε διαδικτυακά τα μαθήματά σας. H Zoom θα σας επιτρέψει να οργανώσετε διαδικτυακά τις συναντήσεις σας με τους συναδέλφους σας. Ξαναβρείτε και συνομιλήστε με τους συγγενείς σας από το Facebook”. Αυτό το σλόγκαν βέβαια δεν έπεισε. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αποδεχθεί ότι πρέπει να ρυθμίσει τον κλάδο αυτό με κανόνες. Στις ΗΠΑ, τον τελευταίο καιρό έχουν προταθεί για ψήφο 26 σχέδια νόμου για την προστασία της ιδιωτικής ζωής στο διαδίκτυο.
Η συγγραφέας τελειώνει τη συνέντευξή της με την προσπάθεια ίδρυσης από τη Facebook ενός συμβουλίου επίβλεψης το οποίο αναφέρθηκε για πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 2019 και μόλις πρόσφατα είδε το φώς της ημέρας. Αυτό είναι παράξενο για μια επιχείρηση που θέλει να δρα γρήγορα και να “σπάει πράγματα ”. “Οι μεγάλες επιχειρήσεις του διαδικτύου δεν είναι για να φτιάχνουν ντόνατς, αλλά να είναι υπεύθυνες για την ποιότητα του προϊόντος που παρέχουν”.