Στις 6 Οκτωβρίου ο Αμερικανός πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ δημοσίευσε ένα tweet με το οποίο ισχυριζόταν ότι η κοινή γρίπη μερικές φορές σκοτώνει «περισσότερους από 100.000» Αμερικανούς σε έναν χρόνο. «Θα κλείσουμε τη χώρα μας;» ρώτησε. «Όχι, μάθαμε να ζούμε μαζί του, όπως ακριβώς μαθαίνουμε να ζούμε με τον Covid-19, που είναι στους περισσότερους πληθυσμούς πολύ λιγότερο θανατηφόρος», γράφει ο Ρόμπερτ Σκιντέλσκι.
Από την έντυπη έκδοση
Tου Ρόμπερτ Σκιντέλσκι*
Στις 6 Οκτωβρίου ο Αμερικανός πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ δημοσίευσε ένα tweet με το οποίο ισχυριζόταν ότι η κοινή γρίπη μερικές φορές σκοτώνει «περισσότερους από 100.000» Αμερικανούς σε έναν χρόνο. «Θα κλείσουμε τη χώρα μας;» ρώτησε. «Όχι, μάθαμε να ζούμε μαζί του, όπως ακριβώς μαθαίνουμε να ζούμε με τον Covid-19, που είναι στους περισσότερους πληθυσμούς πολύ λιγότερο θανατηφόρος».
Ο πρώτος ισχυρισμός του Τραμπ είναι αλήθεια: η γρίπη σκότωσε περισσότερους από 100.000 Αμερικανούς το 1918 και το 1957. Το «έχουμε μάθει να ζούμε μαζί του» είναι μία γνώμη, ενώ ο ισχυρισμός του ότι ο Covid-19 είναι «πολύ λιγότερο θανατηφόρος» από τη γρίπη στους περισσότερους πληθυσμούς είναι διφορούμενος (ποιοι πληθυσμοί και πού;). Δεν φαινόταν κάτι ιδιαίτερα ασυνήθιστο σχετικά με το tweet: Η αγάπη του Tραμπ για τις ψευδείς δηλώσεις είναι γνωστή. Όμως, αμέσως μετά τη δημοσίευσή του το Twitter έκρυψε την ανάρτηση με μια γραπτή προειδοποίηση, αναφέροντας ότι παραβίασε τους κανόνες της πλατφόρμας, σχετικά με τη «διάδοση παραπλανητικών και δυνητικά επιβλαβών πληροφοριών που σχετίζονται με τον Covid-19». Το Facebook προχώρησε περαιτέρω, αφαιρώντας εντελώς μια πανομοιότυπη ανάρτηση από τον ιστότοπό του.
Διαδικτυακές αντιπαραθέσεις
Τέτοιες διαδικτυακές αντιπαραθέσεις είναι όλο και πιο συχνές. Το 2018, η πλέον ανενεργή εταιρεία πολιτικών συμβούλων Cambridge Analytica, λέγεται ότι διέδωσε σκόπιμα ψεύτικες ειδήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να πείσει τους Αμερικανούς να ψηφίσουν τον Τραμπ στις προεδρικές εκλογές του 2016 στις ΗΠΑ. Έκτοτε, το Facebook και το Twitter έχουν αφαιρέσει εκατομμύρια ψεύτικους λογαριασμούς και «bots» που διέδιδαν ψευδείς ιστορίες. Αυτή η λειτουργία απομάκρυνσης απαιτούσε από τις ίδιες τις πλατφόρμες να χρησιμοποιήσουν αλγόριθμους τεχνητής νοημοσύνης για να εντοπίσουν τους ύποπτους λογαριασμούς.
Η εξάρτησή μας από τις εταιρείες που κερδίζουν, επιτρέποντας στην «παραπληροφόρηση» να επικρατήσει έναντι της αστυνόμευσης της αλήθειας, αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα στην οποία η ψηφιακή τεχνολογία μάς έχει προσγειώσει. Το Facebook και το Twitter δεν έχουν κανένα κίνητρο να διασφαλίσουν ότι θα εμφανίζονται μόνο «αληθινές» πληροφορίες στους ιστότοπούς τους. Αντίθετα, αυτές οι εταιρείες κερδίζουν τα χρήματά τους συλλέγοντας τα δεδομένα των χρηστών και τα χρησιμοποιούν για να πουλήσουν στοχευμένες διαφημίσεις μεμονωμένα. Όσο περισσότερο χρόνο αφιερώνει ένας χρήστης στο Facebook και το Twitter, και όσο περισσότερο κάνει «like» και δημοσιεύει, τόσο περισσότερο κερδίζουν αυτές οι πλατφόρμες - ανεξάρτητα από την αυξανόμενη ροή παραπληροφόρησης και τα δολώματα για τα «clicks».
Οι ψευδείς ειδήσεις
Αυτή η ανοδική τάση τροφοδοτείται εν μέρει από την ψυχολογία. Ερευνητές από το Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης διαπίστωσαν ότι από το 2006 έως το 2017 οι ψευδείς ειδήσεις στο Twitter είχαν 70% περισσότερες πιθανότητες να αναδημοσιευθούν από τις πραγματικές. Η πιο εύλογη εξήγηση είναι ότι οι ψευδείς ειδήσεις έχουν μεγαλύτερη αξία σε σύγκριση με την αλήθεια και προκαλούν ισχυρότερες αντιδράσεις - ιδιαίτερα έκπληξη και αηδία. Οπότε, πώς μπορούν οι εταιρείες που κερδίζουν χρήστες και έσοδα από τις ψευδείς ειδήσεις να διαφυλάσσουν αξιόπιστα τις αληθινές ειδήσεις;
Επιπλέον, οι ευκαιρίες διάδοσης της παραπληροφόρησης έχουν αυξηθεί. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν ενισχύσει σε μεγάλο βαθμό το αναγνωστικό κοινό για ιστορίες κάθε είδους, συνεχίζοντας έτσι μια διαδικασία που ξεκίνησε με την εφεύρεση του εκτυπωτή τύπου Γιοχάνες Γκούτενμπεργκ τον 15ο αιώνα. Ακριβώς όπως η καινοτομία του Γκούτενμπεργκ βοήθησε στον έλεγχο της παραγωγής γνώσης από τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, τα κοινωνικά μέσα αποκέντρωσαν τον τρόπο με τον οποίο λαμβάνουμε και ερμηνεύουμε τις πληροφορίες. Η μεγάλη υπόσχεση του εκδημοκρατισμού του διαδικτύου ήταν ότι θα επέτρεπε την επικοινωνία χωρίς ιεραρχικές αυστηρές δομές. Ωστόσο, το αποτέλεσμα ήταν να εξισωθεί η αξιοπιστία των πληροφοριών, ανεξάρτητα από την προέλευσή τους.
Ωστόσο το πρόβλημα είναι πιο θεμελιώδες: «Τι είναι η αλήθεια;», όπως είπε ο Πόντιος Πιλάτος αστειευόμενος στον Ιησού Χριστό. Κάποτε, η αλήθεια ήταν ο λόγος του Θεού. Αργότερα, ήταν τα ευρήματα της επιστήμης. Σήμερα, ακόμη και η επιστήμη έχει καταστεί ύποπτη. Έχουμε αναγάγει την πίστη μας στα αποδεικτικά στοιχεία, ως τον «βασιλικό» δρόμο προς την αλήθεια. Εντούτοις τα γεγονότα μπορούν εύκολα να χειραγωγηθούν. Κάτι που οδήγησε τους μεταμοντερνιστές να ισχυρίζονται ότι όλη αλήθεια είναι σχετική, ακόμη χειρότερα, κατασκευάζεται από τους ισχυρούς για να διατηρήσουν τη δύναμή τους.
Η αλήθεια υπόκειται στην κρίση του θεατή
Έτσι, η αλήθεια, όπως η ομορφιά, υπόκειται στην κρίση του θεατή. Αυτό αφήνει άφθονο περιθώριο σε κάθε πλευρά να πει τη δική της ιστορία και να μην προβληματίζεται πάρα πολύ για την πραγματική της ακρίβεια. Γενικότερα, αυτοί οι τρεις παράγοντες -η ανθρώπινη ψυχολογία, η τεχνολογική ενίσχυση του μηνύματος και η μεταμοντέρνα κουλτούρα- αναμένεται να ενισχύσουν το «βασίλειο» της εύκολης πίστης και των θεωριών συνωμοσίας.
Είναι ένα σοβαρό πρόβλημα, διότι αφαιρεί τον κοινό λόγο πάνω στον οποίο μπορούν να διεξαχθούν δημοκρατικές συζητήσεις και διαβουλεύσεις. Ωστόσο δεν βλέπω καμία προφανή απάντηση. Δεν έχω πίστη στην προθυμία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ή στην ικανότητα αστυνόμευσης των πλατφορμών τους. Γνωρίζουν ότι οι «ψεύτικες» πληροφορίες μπορούν να έχουν κακές πολιτικά συνέπειες. Αλλά γνωρίζουν επίσης ότι η διάδοση συναρπαστικών ιστοριών, ανεξάρτητα από την αλήθεια ή τις συνέπειές τους, είναι εξαιρετικά κερδοφόρα.
Το μόνο κίνητρο αυτών των εταιρειών για την αντιμετώπιση του προβλήματος των ψευδών ειδήσεων είναι ο περιορισμός των κακών μέσων που τις δημιουργούν. Αλλά εάν και μέχρις ότου η αλήθεια αναδειχθεί στο ελάχιστο, είναι μάταιο να περιμένουμε να αλλάξουν πορεία. Το καλύτερο που μπορεί να ελπίζει κανείς, είναι ότι καταβάλλουν προσπάθειες, ωστόσο επιφανειακές, για να αφαιρέσουν τις παραπλανητικές πληροφορίες ή τα συμπεράσματα από τους ιστότοπούς τους. Όμως οι πράξεις λογοκρισίας, όπως η αφαίρεση του tweet του Τραμπ, είναι ημίμετρα που δεν στέλνουν κανένα μεγαλύτερο μήνυμα. Αυτό χρησιμεύει μόνο για να πικάρει τους υποστηρικτές του Τραμπ και να καταπραΰνει την ταραγμένη συναίσθηση των φιλελεύθερων αντιπάλων του.
Εναλλακτική λύση
Η εναλλακτική λύση -να αφήσουμε την αστυνόμευση της κοινής γνώμης στις κρατικές αρχές- είναι εξίσου δυσάρεστη, διότι θα αναζωπυρώσει τον αβάσιμο ισχυρισμό ότι υπάρχει μια μοναδική πηγή αλήθειας, θεϊκής ή κοσμικής, η οποία πρέπει να επικρατεί στο διαδίκτυο.
Δεν έχω καμία λύση σε αυτό το δίλημμα. Ίσως η καλύτερη προσέγγιση θα ήταν απλώς να εφαρμοστεί στις πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης η αρχή της δημόσιας τάξης, ότι είναι αδίκημα να προκαλείται φυλετικό μίσος. Το Twitter, το Facebook και τα άλλα μέσα θα ήταν τότε νομικά υποχρεωμένα να αφαιρέσουν το υλικό μίσους. Οποιαδήποτε απόφαση από την πλευρά τους θα πρέπει να μπορεί να εξεταστεί στο δικαστήριο.
Δεν ξέρω πόσο αποτελεσματική θα ήταν μια τέτοια κίνηση. Αλλά σίγουρα θα ήταν καλύτερο από το να συνεχίσουμε την αποστειρωμένη και ατελείωτη συζήτηση για το τι συνιστά «ψευδή» είδηση.
* Ο Ρόμπερτ Σκιντέλσκι, μέλος της Βουλής των Λόρδων της Βρετανίας, είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Warwick.