Μέσα σ΄ ένα τετράμηνο, ήρθαν τα πάνω κάτω, όχι σε μια χώρα, αλλά γενικά στον κόσμο ολόκληρο, με αφετηρία μια πανδημία. Ήδη η νόσος Covid-19 έχει προσβάλει πάνω από 4 εκατομμύρια ανθρώπους και 300.000 από αυτούς έχασαν τη ζωή τους. Και για την ώρα, ναι μεν ο εκθετικός ρυθμός μετάδοσης της νόσου ανακόπηκε, πλην όμως κανείς δεν γνωρίζει επακριβώς πότε η πανδημία θα σταματήσει. Αντιθέτως γίνονται όλο και πιο αδρά ορατές και αισθητές οι ανατροπές που επιφέρει σε όλα τα επίπεδα της οικονομικής κοινωνικής και πολιτικής ζωής με ξεκάθαρο υψηλό κόστος.
Από την έντυπη έκδοση
Του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου
Μέσα σ΄ ένα τετράμηνο, ήρθαν τα πάνω κάτω, όχι σε μια χώρα, αλλά γενικά στον κόσμο ολόκληρο, με αφετηρία μια πανδημία. Ήδη η νόσος Covid-19 έχει προσβάλει πάνω από 4 εκατομμύρια ανθρώπους και 300.000 από αυτούς έχασαν τη ζωή τους. Και για την ώρα, ναι μεν ο εκθετικός ρυθμός μετάδοσης της νόσου ανακόπηκε, πλην όμως κανείς δεν γνωρίζει επακριβώς πότε η πανδημία θα σταματήσει. Αντιθέτως γίνονται όλο και πιο αδρά ορατές και αισθητές οι ανατροπές που επιφέρει σε όλα τα επίπεδα της οικονομικής κοινωνικής και πολιτικής ζωής με ξεκάθαρο υψηλό κόστος.
Πέρα όμως από όλα τα παραπάνω, η πανδημία φέρνει στο προσκήνιο και ένα άλλο σοβαρό θέμα, που είναι πλέον η σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό του. Και από την άποψη αυτή, ο υποχρεωτικός εγκλεισμός στο σπίτι, με έφερε για μίαν ακόμη φορά στο μικρό αλλά τόσο επίκαιρο βιβλίο του Ιταλού στοχαστή και καθηγητή ιταλικής λογοτεχνίας Nuccio Ordine, με τίτλο «Η χρησιμότητα του αχρήστου» (Εκδόσεις Άγρα). Στόχος του Ιταλού καθηγητή είναι σε μια εποχή άκρατου ωφελιμισμού σε όλα τα επίπεδα, συμπεριλαμβανομένου και του πολιτικού, όπου το υλικό κέρδος και η απόκτηση εξουσίας ισοπεδώνουν πολλές άλλες αξίες, που ως εκ τούτου θεωρούνται άχρηστες ή περιττές, να αναδειχθεί η χρησιμότητα γνώσεων των οποίων η ουσιαστική αξία είναι παντελώς ελεύθερη ωφελιμιστικού περιεχομένου.
Υπάρχουν γνώσεις, γράφει ο Ordine, οι οποίες ακριβώς λόγω της αφιλοκερδούς φύσης τους, μπορούν να παίξουν βασικό ρόλο στην καλλιέργεια του πνεύματος και στην πολιτιστική ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Μπορούν άρα να μας βοηθήσουν να γίνουμε καλύτεροι.
Βέβαια, στη διάγνωσή του για τα αίτια της πνευματικής υποβάθμισης, ο Ordine, χωρίς περιστροφές, για όλα τα δεινά κατηγορεί το κέρδος, την αγάπη για την κτήση που σκοτώνει τον έρωτα και την έλλειψη αξιοπρέπειας. Κατά την εκτίμησή μου πρόκειται για μια σωστή εν μέρει τοποθέτηση, που ενέχει στοιχεία μονομέρειας ωστόσο.
«Η λογική του κέρδους», γράφει ο Ιταλός διανοούμενος, «ναρκοθετεί τις βάσεις των θεσμών (σχολεία, πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, εργαστήρια, μουσεία, βιβλιοθήκες, αρχεία) και εκείνους τους κλάδους (ουμανιστικούς και επιστημονικούς) των οποίων η αξία θα έπρεπε να ταυτίζεται με αυτή καθαυτή τη γνώση, ανεξάρτητα από το γεγονός αν παράγουν άμεσα κέρδη ή πρακτικά οφέλη. Βεβαίως, πολύ συχνά τα μουσεία ή οι αρχαιολογικοί χώροι μπορούν να είναι και πηγές μεγάλων εσόδων.
Όμως η ύπαρξή τους, αντίθετα απ’ ό,τι μερικοί θα ήθελαν να μας κάνουν να πιστέψουμε, δεν μπορεί να καθορίζεται από την επιτυχία των εισπράξεων: η ζωή ενός μουσείου ή μιας αρχαιολογικής ανασκαφής, όπως επίσης αυτή ενός αρχείου ή μιας βιβλιοθήκης, είναι ένας θησαυρός που η κοινότητα οφείλει να συντηρεί με κάθε κόστος. Ιδού λοιπόν γιατί δεν είναι αλήθεια ότι σε καιρούς οικονομικής κρίσης όλα επιτρέπονται. Έτσι όπως, για τους ίδιους λόγους, δεν είναι αλήθεια ότι οι ταλαντεύσεις των spread μπορούν να δικαιολογήσουν τη συστηματική καταστροφή κάθε πράγματος που θεωρείται άχρηστο με τον οδοστρωτήρα της ακαμψίας και της γραμμικής περικοπής εξόδων…»
Συνεχίζει δε ακάθεκτος ο Ordine, γράφοντας ότι σε αυτό το πλαίσιο, «η χρησιμότητα των άχρηστων γνώσεων έρχεται σε ριζική αντίθεση με την κυρίαρχη χρησιμότητα, η οποία, στο όνομα ενός αποκλειστικά οικονομικού συμφέροντος, προοδευτικά δολοφονεί τη μνήμη του παρελθόντος, τις ανθρωπιστικές επιστήμες, τις κλασικές γλώσσες, την παιδεία, την ελεύθερη έρευνα, τη φαντασία, την τέχνη, την κριτική σκέψη και τον πολιτιστικό ορίζοντα που θα έπρεπε να εμπνέει κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Στο σύμπαν του ωφελιμισμού ένα σφυρί αξίζει περισσότερο από μια μουσική συμφωνία, ένα μαχαίρι περισσότερο από ένα ποίημα, ένα γαλλικό κλειδί περισσότερο από έναν πίνακα: διότι είναι εύκολο να καταλάβει κανείς την αποτελεσματικότητα ενός εργαλείου ενώ είναι πολύ πιο δύσκολο να κατανοήσει σε τι μπορούν να χρησιμεύσουν η μουσική, η λογοτεχνία ή η τέχνη».
Ιδού, λοιπόν, κάποιες σκέψεις, που -παρά την απολυτότητά τους- πάνε πιο μακριά από τη συνηθισμένη τρέχουσα αντίληψη της πραγματικότητας. Καίριο προβάλλει έτσι το θέμα της «χρησιμότητας άχρηστων γνώσεων και πτυχών της πνευματικής ζωής του ανθρώπου, την οποίαν κάποιοι σκοπίμως επιδιώκουν να βρίσκεται μονίμως στο περιθώριο. Ευλόγως όμως. Διότι όσο πιο προηγμένο είναι το πνεύμα, τόσο περισσότερο ο άνθρωπος αισθάνεται ελεύθερος και άρα αναζητά την αλήθεια.
Είναι συνεπώς και ελεύθερος να μαθαίνει, να εκφράζεται και να συζητά ελεύθερα και κατά συνείδηση. Αυτή η ελευθερία έτσι δίνει αξία στον άνθρωπο και συμβάλλει στη βελτίωσή του. Ενισχύει όμως και την κριτική του σκέψη, όχι όμως μέσω της χυδαίας υπεραπλούστευσης, αλλά υπό τη βάσανο του λόγου. Αυτού ακριβώς που πολλοί θεωρούν άχρηστο».