Η πανδημία και ο έλεγχος των τροφίμων

Βιολόγου – Μικροβιολόγου τροφίμων

Προϊσταμένου του Τμήματος Εργαστηρίων Δοκιμών & Ερευνών Τροφίμων Αθήνας του ΕΦΕΤ

πρώην Προέδρου του Συλλόγου Μονίμων Υπαλλήλων ΕΦΕΤ

 

Η κατά γενική ομολογία, επιτυχημένη ελληνική διαχείριση της εν εξελίξει υγειονομικής κρίσης από τον κορωνοϊό, οφείλεται σε μια σειρά παραγόντων και ενεργειών, ο συνδυασμός των οποίων λειτούργησε ορθολογικά, οργανωμένα και μεθοδικά:

1. Σύσταση δύο επιτροπών, μιας επιστημονικής (Επιτροπή Αντιμετώπισης Εκτάκτων Συμβάντων Δημόσιας Υγείας από Λοιμογόνους Παράγοντες) και μιας επιχειρησιακής (Εθνική Επιτροπή προστασίας της Δημόσιας Υγείας έναντι του κορωνοϊού COVID-19), με στόχο τη γνωμοδότηση αναφορικά με την προετοιμασία της χώρας και την αντιμετώπιση ενδεχόμενων εκτάκτων συμβάντων δημόσιας υγείας από τον κορωνοϊό και άλλους λοιμογόνους παράγοντες και την εισήγηση στην πολιτική ηγεσία του Υπουργείου Υγείας και κάθε συναρμόδιου Υπουργείου ή Κυβερνητικού Οργάνου, για τη λήψη κάθε ενδεδειγμένου μέτρου πρόληψης και αντιμετώπισης της εμφάνισης και διάδοσης του κορωνοϊού COVID-19.

2. Τοποθέτηση ενός μοναδικού συνδετικού κρίκου όλων των εμπλεκομένων (Καθ. Σωτήριος Τσιόδρας), ως επικεφαλή της Επιτροπής Αντιμετώπισης Εκτάκτων Συμβάντων Δημόσιας Υγείας από Λοιμογόνους Παράγοντες, ως μέλος της Εθνικής Επιτροπής Προστασίας της Δημόσιας Υγείας έναντι του κορωνοϊού COVID-19 και ως εκπρόσωπο του Υπουργείου Υγείας για το νέο κορωνοϊό.

3. Καθημερινή και μειλίχια ενημέρωση του κόσμου για την εξέλιξη της νόσου και τα μέτρα αντιμετώπισης, αφενός ως μέτρο ενημέρωσης και εκπαίδευσης και αφετέρου ως μέτρο αποφυγής πανικού και ανακύκλωσης fake news.

Όλα τα ανωτέρω σε συνδυασμό με:

1. Μια κυβερνητική πολιτική η οποία δεν παρεμβαίνει στο έργο των ειδικών αλλά ακούει και μετασχηματίζει τις εισηγήσεις σε πράξεις νομοθετικού περιεχομένου,

2. Ένα σύνολο εμπλεκομένων (γιατροί, νοσηλευτές, φαρμακοποιοί, υπάλληλοι καταστημάτων προμηθειών διατροφής και πρώτης ανάγκης, επιθεωρητές δημόσιας υγείας κλπ) οι οποίοι σηκώνουν ηρωϊκά και με πλήρη αίσθηση καθήκοντος ένα δυσανάλογο βάρος,

3. Ένα πληγωμένο από την 10ετή οικονομική κρίση λαό, ο οποίος στην συντριπτική του πλειοψηφία έχει αποδεχθεί και έχει πειθαρχήσει στους περιορισμούς της έκτακτης κατάστασης

έχουν οδηγήσει στην, μέχρι στιγμής (και ας ελπίζουμε μέχρι τέλους), επιτυχημένη αντιμετώπιση της κρίσης, με όσο το δυνατόν μικρότερες απώλειες σε ανθρώπινες ζωές.

Μέχρι στιγμής οι νυχτερίδες, θεωρούνται ο πιθανότερος αρχικός φορέας του νέου κορωνοϊού, ενώ άγνωστα παραμένουν άλλα ζώα-ξενιστές που μπορεί να λειτούργησαν ως ενδιάμεσοι φορείς για τη μετάδοση στους ανθρώπους (οι παγκολίνοι μπορεί να ήταν ένας τέτοιος ενδιάμεσος ξενιστής). Αμφότερα πωλούνται ως τρόφιμα στην Ασία.

Και μπορεί αυτή τη φορά η μετάδοση και η εξάπλωση του ιού στους ανθρώπους, σύμφωνα με επιστήμονες και αρχές (π.χ. Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων [EFSA]), να μη φαίνεται να γίνεται μέσω κατανάλωσης τροφίμων, αλλά από άνθρωπο σε άνθρωπο μέσω της αναπνευστικής οδού, εντούτοις θα πρέπει η πολιτεία να είναι σε συνεχή επαγρύπνηση και ετοιμότητα.

Ο έλεγχος των τροφίμων

«Όπου λαλούν πολλά κοκόρια αργεί να ξημερώσει» λέει η λαϊκή ρήση και δυστυχώς αυτό αποτελεί μια πραγματικότητα για το χώρο του ελέγχου των τροφίμων.

Μπορεί το 1999 (ν.2741/1999, ΦΕΚ Α’ 199/1999) να ιδρύθηκε ο Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίμων (ΕΦΕΤ) ως ένα μεταρρυθμιστικό εγχείρημα ενιαίας αρχής ελέγχων για τα τρόφιμα με περιφερειακή δομή, με στόχο να ανασυγκροτηθούν και να ενοποιηθούν οι πολυδιασπασμένοι και ελλειμματικοί ελεγκτικοί μηχανισμοί στο χώρο των τροφίμων και να αρθεί η διάχυση της ελεγκτικής πολιτικής σε πολυάριθμα κέντρα ευθύνης και αλληλεπικαλυπτόμενες αρμοδιότητες, εντούτοις αυτό ουδέποτε εφαρμόστηκε πλήρως, παρά την σχετική πρόβλεψη του νόμου (άρθρο 6, παρ. 7) περί κατάργησης αρμοδιοτήτων άλλων υπηρεσιών ή οργανισμών του Δημοσίου ή ευρύτερου δημοσίου τομέα, κατά το μέρος που αυτές καθίστανται με τον νόμο αρμοδιότητες του ΕΦΕΤ.

Έτσι σήμερα, 21 χρόνια μετά την ίδρυση του ΕΦΕΤ, ο έλεγχος των τροφίμων ασκείται εκτός από τον ΕΦΕΤ, από Διευθύνσεις και Τμήματα του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, τον ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ (πρώην ΟΠΕΓΕΠ, ΕΛΟΓΑΚ), από Ανεξάρτητες Αρχές (Τελωνεία, Γενικό Χημείο του Κράτους), από Διευθύνσεις και Τμήματα του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων (ΓΔ Δημόσιας Υγείας και Ποιότητας Ζωής, ΕΟΔΥ, ΕΟΦ), το Υπουργείο Εσωτερικών (Περιφέρειες), το Υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων (στη Γενική Γραμματεία Εμπορίου και Προστασίας Καταναλωτή/Γενική Διεύθυνση Αγοράς/Διεύθυνση Ελέγχων και Παρατηρητηρίων το Τμήμα Συντονισμού Ελέγχων Τροφίμων και Ποτών και το Τμήμα Χημικών αναλύσεων & Οργανοληπτικών Δοκιμών το οποίο αν και δεν ασκεί άμεσα πολιτική ελέγχων, δρα υποστηρικτικά παρέχοντας τεχνογνωσία στον τομέα του ελαιολάδου [άρθρο 63, §δ, ΠΔ-116, ΦΕΚ 185/2014]), με επικαλυπτόμενες αρμοδιότητες που προστίθεντο κατά καιρούς, χωρίς σχεδιασμό.

Η κύρια αιτία της ανωτέρω αναφερόμενης κατάστασης, είναι η διαχρονική απουσία πολιτικής πυγμής και βούλησης. Και μπορεί μέχρι σήμερα να έχουμε την τύχη να μην έχουμε αντιμετωπίσει κάποια σημαντική διατροφική κρίση επί ελληνικού εδάφους, ούτε να έχει δημιουργηθεί κάποια διεθνής διατροφική κρίση από τρόφιμα παραγόμενα στην Ελλάδα, εντούτοις θα πρέπει να είμαστε σε συνεχή εγρήγορση και έτοιμοι να επέμβουμε οργανωμένα όταν και αν χρειαστεί.

Η αξιοποίηση της εμπειρίας από τη διαχείριση της υγειονομικής κρίσης

Πως θα μπορούσε να αξιοποιηθεί η εμπειρία από την επιτυχημένη διαχείριση της υγειονομικής κρίσης, προϊόν και της επιτυχημένης επιχειρησιακής στρατηγικής του πρωθυπουργού και της κυβέρνησης;

Η απάντηση (με πολλαπλά σκέλη) είναι απλή, καθώς τα περισσότερα είναι νομοθετημένα:

1. Πλήρης εφαρμογή του ιδρυτικού νόμου του ΕΦΕΤ και των ΚΥΑ που ακολούθησαν και κατάργηση όσων νομοθετικών πρωτοβουλιών (νόμοι, ΠΔ, ΥΑ, ΚΥΑ) αμφισβητούν με οποιαδήποτε τρόπο τον επιχειρησιακό και συντονιστικό ρόλο του ΕΦΕΤ στον έλεγχο των τροφίμων δημιουργώντας επικαλύψεις και παράλληλα συστήματα ελέγχων

2. Στον νόμο 4512/2018 «Ρυθμίσεις για την εφαρμογή των Διαρθρωτικών Μεταρρυθμίσεων του Προγράμματος Οικονομικής Προσαρμογής και άλλες διατάξεις», ΜΕΡΟΣ Δ’: «Καθορισμός πλαισίου εποπτείας των οικονομικών δραστηριοτήτων και της αγοράς προϊόντων και λοιπές διατάξεις» ο οποίος βρίσκεται ακόμη σε φάση εφαρμογής, στο πεδίο «Ασφάλεια Τροφίμου» ο ΕΦΕΤ να οριστεί ως η μοναδική «Αρχή Οργάνωσης Εποπτείας και Συντονισμού». Με τον τρόπο αυτό θα ασκείται ο επιτελικός, συντονιστικός και ελεγκτικός ρόλος στο χώρο των τροφίμων, σε συνεργασία προφανώς με τις «Αρχές Εφαρμογής Εποπτείας και Διαχείρισης» που θα οριστούν στο ίδιο πεδίο και θα συντονίζονται από τον ΕΦΕΤ. Επίσης, στο πεδίο «Προστασία καταναλωτή και σύννομη (ή προσήκουσα) παροχή υπηρεσιών» ο ΕΦΕΤ να οριστεί ως «Αρχή Οργάνωσης Εποπτείας και Συντονισμού» για τα θέματα που αφορούν στην προστασία των καταναλωτών από παραπλάνηση σε θέματα επισήμανσης, νοθείας στα τρόφιμα.

3. Προσλήψεις νέου προσωπικού καθώς ο ΕΦΕΤ αντί για 488 υπαλλήλους, όπως προβλέπεται στο νέο οργανισμό του, έχει λιγότερους από 250, με αποτέλεσμα από τις προβλεπόμενες 13 Περιφερειακές Διευθύνσεις του, ενεργές να είναι οι 9 (οι περισσότερες με 4-5 άτομα προσωπικό).

4. Αύξηση της χρηματοδότησης του ΕΦΕΤ καθώς η κρατική επιχορήγηση καλύπτει μόνο τις δαπάνες μισθοδοσίας, μετατρέποντας εξ ανάγκης σε σημαντικό παράγοντα για τη λειτουργία του και την υλοποίηση του σκοπού του, την είσπραξη προστίμων και τελών εκπαίδευσης, στόχος μη εφικτός αφενός με τα χαμηλά πρόστιμα του Ν4235/2014 που προβλέπονται για τη διαδικασία επιβολής κυρώσεων αλλά και τις διαδικασίες των επανελέγχων και αφετέρου λόγω της σε υπερθετικό βαθμό μείωσης είσπραξης προστίμων λόγω της οικονομική συγκυρίας.

Σε παραλληλισμό με τις επιτροπές που έχουν συσταθεί για την αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης, στον ΕΦΕΤ, βάσει του ιδρυτικού του νόμου, λειτουργούν ως συμβουλευτικά και γνωμοδοτικά όργανα:

α. το Εθνικό Συμβούλιο Πολιτικής Ελέγχου Τροφίμων (Ε.Σ.Π.Ε.Τ.), το οποίο συγκροτείται με απόφαση του αρμόδιου υπουργού και παρέχει είτε μετά από σχετικό ερώτημα του Διοικητικού Συμβουλίου είτε αυτεπαγγέλτως, τη γνώμη του σε θέματα πολιτικής ελέγχου τροφίμων και εισηγείται προγράμματα δράσης και προτάσεις σε θέματα που αναφέρονται στην αποστολή του ΕΦΕΤ και

β. το Επιστημονικό Συμβούλιο Ελέγχου Τροφίμων (Ε.Σ.Ε.Τ.) στο οποίο μέλη ορίζονται πρόσωπα με ιδιαίτερο κύρος, εμπειρία και γνώση σε θέματα που σχετίζονται με την αποστολή του ΕΦΕΤ με απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου του ΕΦΕΤ που εγκρίνεται από τον αρμόδιο Υπουργό.

Δεδομένου ότι ο έλεγχος των τροφίμων ως δραστηριότητα άπτεται των ευρύτερων αντικειμένων πολλών υπουργείων καθώς:

α. συνδέεται άμεσα με την πρωτογενή παραγωγή (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων)

β. εμπλέκεται στη διασφάλιση της δημόσιας υγείας (Υπουργείο Υγείας)

γ. συνδέεται με την προστασία των οικονομικών συμφερόντων των καταναλωτών από αθέμιτες πρακτικές (νοθεία) (Υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων)

δεν είναι τυχαίο ότι κατά καιρούς ο ΕΦΕΤ έχει περάσει και από τα τρία αυτά υπουργεία

Συγκλίνουμε λοιπόν στην άποψη ότι ο ΕΦΕΤ θα έπρεπε να αποτελεί Ανεξάρτητη Αρχή. Αυτή άλλωστε είναι και η μοναδική απόκλιση του ΕΦΕΤ από τον Οδηγό που έχει εκδώσει ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO) και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO), για τα βασικά χαρακτηριστικά μιας τυπικής Αρχής Ελέγχου Τροφίμων.

Εν κατακλείδι, στην εποχή της Ενιαίας Υγείας (One Health) απαιτείται και ενιαία αντίληψη αφενός ως προς το είδος της υπηρεσίας που ο κάθε εμπλεκόμενος καταθέτει σε αυτό το γιγαντιαίο και ιερό εγχείρημα της προστασίας των καταναλωτών και της δημόσιας υγείας σε σχέση με τη διατροφή και αφετέρου ως προς την ανάγκη συνεργασιών ειδικοτήτων, φορέων και κυρίως ανθρώπων-συναδέλφων που μοιράζονται ένα κοινό στόχο.

Όπως γίνεται σε οποιαδήποτε ομαδική δραστηριότητα, όσο ικανοί και άριστοι και να είναι οι συμμετέχοντες, η αρτιότητα του τελικού αποτελέσματος κρίνεται από την ύπαρξη ενός μοναδικού και ικανού συντονιστή τους. Στο χώρο του ελέγχου των τροφίμων αυτός είναι ο ΕΦΕΤ και πρέπει να συνδράμει η πολιτεία για τη θεσμική ενίσχυση και ολοκλήρωση του επιτελικού και συντονιστικού του ρόλου.