Η πιστωτική κρίση και η Κεντρική και Ν.Α. Ευρώπη

Η ΠΡΟΣΦΑΤΗ πιστωτική κρίση και η κρίση ρευστότητας που προκλήθηκαν από τη subprime αγορά ενυπόθηκων δανείων στις ΗΠΑ και «μεταδόθηκαν» σε διάφορα μέρη του πλανήτη, είχαν μικρή έως τώρα άμεση επίπτωση στις χώρες της Κεντρικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης (η έκθεση των χωρών της περιοχής σε ABSs και CDOs ήταν μηδαμινή, καθώς οι τράπεζες στοχεύουν κυρίως στην πιστωτική επέκταση) και αναμένεται να επηρεάσουν μελλοντικά τους ρυθμούς ανάπτυξης και την πιστωτική επέκταση στην περιοχή. Η κρίση είχε έμμεση επιρροή, καθώς είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση των credit spreads παγκοσμίως και τη διόρθωση σε αρκετές εγχώριες αγορές συναλλάγματος.

Κίνδυνοι

Συνολικά, οι κίνδυνοι στην περιοχή έχουν ενισχυθεί. Οι εσωτερικές αδυναμίες που υπάρχουν σε συγκεκριμένες χώρες τις εκθέτουν σε υψηλότερους κινδύνους. Εισερχόμαστε σε μια περίοδο μετά από κρίση (post-crisis), που χαρακτηρίζεται από υψηλότερα spreads και χαμηλότερο risk appetite από τους επενδυτές, που πιθανώς θα αυξήσει το κόστος χρηματοδότησης στην περιοχή και ίσως οδηγήσει σε χρηματοδοτικές δυσκολίες. Γενικά θα πρέπει, τόσο οι policy makers όσο και οι market players, να εφαρμόσουν συνετές πολιτικές με στενή παρακολούθηση των εξελίξεων.

Σύμφωνα με την EBRD, προβλέπεται μικρή επιβράδυνση των οικονομιών της ανατολικής Ευρώπης. Στη σχετική έκθεση του Οκτωβρίου 2007 επισημαίνεται ότι, παρά το γεγονός ότι οι περισσότερες χώρες της περιοχής έχουν επιδείξει ανθεκτικότητα, αναμένεται να υποστούν συνέπειες από την αναταραχή στις διεθνείς χρηματοοικονομικές αγορές. Ως πιο ευάλωτες χώρες αναφέρονται η Βουλγαρία, η Ρουμανία και η Σερβία, καθώς παρουσιάζουν υψηλό έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών.

Όπως αναφέρεται στην τελευταία έκθεση της S&P για τις αναδυόμενες αγορές της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής, η Τουρκία και η Βουλγαρία είναι μεταξύ των χωρών που παρουσιάζουν έναν εκρηκτικό συνδυασμό υψηλού χρέους, μεγάλου ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών και έντονη εξάρτηση από άμεσες ξένες επενδύσεις. Τα στοιχεία αυτά τις καθιστούν ιδιαίτερα ευάλωτες σε μια παρατεταμένη κρίση στις διεθνείς πιστωτικές αγορές. Ειδικά για τα Βαλκάνια, η S&P υπογραμμίζει ότι διατηρείται ο κίνδυνος «υπερθέρμανσης» αυτών των οικονομιών και απαιτείται συνδυασμός πολιτικών και κυρίως συνετή δημοσιονομική πολιτική, που θα ελαχιστοποιήσει τον κίνδυνο «φούσκας» σε στοιχεία ενεργητικού ή χρέους.

Το IMF προειδοποίησε στα τέλη Οκτωβρίου, ότι οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης βρίσκονται σε μια κρίσιμη καμπή, καθώς όταν άλλες χώρες αντιμετώπισαν ανάλογες καταστάσεις, οδηγήθηκαν σε κρίση (π.χ. ασιατικές χώρες το 1998). Οι χώρες αυτές θα πρέπει να εφαρμόσουν συνετή δημοσιονομική πολιτική και μέτρα για τη βελτίωση της εποπτείας του χρηματοπιστωτικού συστήματος, ειδικά σε ό,τι αφορά το δανεισμό σε ξένο νόμισμα, όπου ο συναλλαγματικός κίνδυνος μπορεί να μετατραπεί γρήγορα σε πιστωτικό. Τα υψηλά ελλείμματα φέρνουν συνήθως μαζί τους τον κίνδυνο να παγώσουν οι ξένες επενδύσεις, ενώ τα υψηλά χρέη ενισχύουν τις ανισορροπίες τόσο στα επιτόκια όσο και στις συναλλαγματικές ισοτιμίες.

Εξελίξεις

Αξιοποιώντας τις σχετικές αναλύσεις του Raiffeisen Group και της Bank Austria Creditanstalt μπορούμε να συνοψίσουμε της εξελίξεις για το τραπεζικό σύστημα στις χώρες της Κεντρικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης παρατηρώντας τα εξής:

- Τα τελευταία έτη υπήρξε σημαντική πρόοδος στις μεταρρυθμίσεις στον τραπεζικό τομέα των χωρών της Ν.Α. Ευρώπης, που αντικατοπτρίζεται και στη σχετική αξιολόγηση της μετάβασης του τραπεζικού συστήματος των χωρών αυτών σε όρους και συνθήκες λειτουργίας των ανεπτυγμένων χωρών, που πραγματοποιεί κάθε χρόνο η EBRD. Σύμφωνα με το «EBRD Transition Report 2006», απομένουν στις περισσότερες χώρες των Βαλκανίων ορισμένες ακόμα μεταρρυθμίσεις που σχετίζονται κυρίως με τη βελτίωση του θεσμικού πλαισίου λειτουργίας. Πάντως, το 2006 δόθηκε από όλες τις χώρες σημαντική έμφαση στη βελτίωση της τραπεζικής εποπτείας και στην πλήρη υιοθέτηση των IFRS. Στο αντίστοιχο διάγραμμα παρουσιάζεται η αξιολόγηση της EBRD όσον αφορά στο βαθμό αναμόρφωσης του τραπεζικού συστήματος των επιλεγμένων χωρών. Σημειώνεται ότι το άριστα της κλίμακας είναι το 4.

Ξένες τράπεζες

- Σημαντικό ρόλο στην προώθηση των μεταρρυθμίσεων και στην αναμόρφωση του τραπεζικού συστήματος των χωρών της Κεντρικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης, έπαιξε η παρουσία των ξένων τραπεζών, οι οποίες ώθησαν την εγχώρια τραπεζική αγορά με την εισαγωγή νέων τραπεζικών προϊόντων και τεχνογνωσίας. Στις περισσότερες χώρες των Βαλκανίων έχει ολοκληρωθεί η ιδιωτικοποίηση των μεγάλων κρατικών τραπεζών (με την εξαίρεση της Komercjalna Banka στην ΠΓΔΜ). Αντίθετα, στην Ουκρανία και γενικότερα στις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ, αναμένεται σημαντικό κύμα τραπεζικών ξένων επενδύσεων στο άμεσο μέλλον.

- Με εξαίρεση την Αλβανία και την ΠΓΔΜ (περίπου 80%), το ποσοστό συγκέντρωσης (μερίδιο αγοράς των 5 μεγαλύτερων τραπεζών) στις περισσότερες χώρες της περιοχής είναι μέτριο προς χαμηλό, γεγονός που προωθεί τον ανταγωνισμό μεταξύ των τραπεζών.

- Σήμερα, οι καταναλωτές στις χώρες αυτές δεν επωφελούνται από χαμηλά επιτόκια, καθώς το μέσο επιτοκιακό περιθώριο παραμένει αρκετά υψηλό αν και μειώνεται σταδιακά τα τελευταία χρόνια. Σύγκλιση με τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά εκτιμάται ότι θα επιτευχθεί μελλοντικά όταν ωριμάσουν οι αγορές και μειωθεί ο πιστωτικός κίνδυνος στην περιοχή.

Επιτόκια

- Προς το παρόν, τα υψηλά επιτοκιακά περιθώρια, τροφοδοτούν την υψηλή οργανική κερδοφορία των τραπεζών που δραστηριοποιούνται στις χώρες της Κεντρικής και ΝΑ Ευρώπης. Ενδεικτικά, ο δείκτης απόδοσης επί ενεργητικού (ROA.) είναι αρκετά υψηλότερος από πολλές χώρες της ευρωζώνης. Η σταδιακή μείωση των επιτοκιακών περιθωρίων μπορεί να αντισταθμιστεί στο μέλλον από την ισχυρή πιστωτική επέκταση και τη βελτίωση της σχέσης κόστους / εσόδων των τραπεζών.

- Σταδιακά παρατηρείται σημαντική αύξηση του ενεργητικού του τραπεζικού συστήματος στις χώρες αυτές. Εντούτοις, ο βαθμός τραπεζικής διαμεσολάβησης παραμένει χαμηλός σε σχέση με τις αναπτυγμένες χώρες, γεγονός που υποδηλώνει σημαντικά περιθώρια ανάπτυξης στο μέλλον. Στο ακόλουθο διάγραμμα παρουσιάζεται η σημαντική αύξηση της διείσδυσης του τραπεζικού συστήματος σε επιλεγμένες χώρες της ΝΑ Ευρώπης την περίοδο 2002 - 2006.

- Τα τελευταία έτη παρατηρείται επίσης σημαντική αύξηση της πιστωτικής επέκτασης προς τα νοικοκυριά. Καθώς σταδιακά αυξάνεται το διαθέσιμο εισόδημα των κατοίκων των Βαλκανίων, αναμένεται περαιτέρω αύξηση των πιστοδοτήσεων. Η λιανική τραπεζική θα αποτελέσει το μοχλό ανάπτυξης των τραπεζών στην περιοχή για την επόμενη δεκαετία. Όπως φαίνεται στο ακόλουθο διάγραμμα υπάρχει θετική συσχέτιση μεταξύ του κατά κεφαλήν εισοδήματος και της πιστωτικής επέκτασης προς τα νοικοκυριά των επιλεγμένων χωρών.

Φόβοι «υπερθέρμανσης»

- Εντούτοις, παρά το γεγονός ότι υπάρχει χώρος για περεταίρω πιστωτική επέκταση, υπάρχουν φόβοι για «υπερθέρμανση» των οικονομιών. Καθώς τα καταναλωτικά δάνεια χρησιμοποιούνται κυρίως για την αγορά εισαγόμενων αγαθών, το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών στις χώρες αυτές έχει εκτοξευτεί σε υψηλά επίπεδα. Τα ελλείμματα αυτά είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά, καθώς εάν δεν μπορούν να χρηματοδοτηθούν από εισροές κεφαλαίων που δε δημιουργούν χρέος (π.χ. ξένες επενδύσεις) υπάρχει σημαντικός κίνδυνος για υποτίμηση των νομισμάτων. Για το λόγο αυτό και προκειμένου να διατηρηθεί η χρηματοπιστωτική σταθερότητα, οι κεντρικές τράπεζες στις περισσότερες χώρες έχουν λάβει σειρά μέτρων για τον περιορισμό του ρυθμού πιστωτικής επέκτασης, τα οποία δεν έχουν αποδειχθεί σε όλες τις περιπτώσεις αποτελεσματικά, καθώς οι τράπεζες βρίσκουν τρόπους για παράκαμψη των περιορισμών. Αποτελεί επίσης ερωτηματικό ποια θα είναι η επίπτωση από τον περιορισμό της πιστωτικής επέκτασης στις αναπτυσσόμενες εγχώριες επιχειρήσεις που έχουν ανάγκη χρηματοδότησης.

- Το ποσοστό των μη εξυπηρετούμενων προς το σύνολο των δανείων, ενδέχεται να αυξηθεί στο μέλλον, καθώς ωριμάζουν τα δάνεια της τελευταίας διετίας - τριετίας και καθώς οι βαλκανικές οικονομίες παραμένουν ευαίσθητες σε εξωτερικά «σοκ».

- Παρατηρείται σταδιακή μείωση του λόγου καταθέσεων προς χορηγήσεις. Ως εκ τούτου, μελλοντικά θα χρειαστούν εναλλακτικές πηγές για να χρηματοδοτηθεί η πιστωτική επέκταση στην περιοχή, όπως έκδοση ομολογιακών δανείων είτε διατραπεζικός δανεισμός.

Τα μερίδια των μεγάλων

- Σε σχετικό γράφημα παρουσιάζονται τα μερίδια αγοράς των μεγάλων ξένων τραπεζών που δραστηριοποιούνται στη Νοτιοανατολική Ευρώπη (περιλαμβάνει Βοσνία και Κροατία όπου δεν υπάρχει ελληνική παρουσία). Όπως φαίνεται, ο ανταγωνισμός είναι ιδιαίτερα υψηλός, με τις ελληνικές τράπεζες να κατέχουν περίπου το 10% του τραπεζικού ενεργητικού στην περιοχή, έναντι 23% των αυστριακών και 22% των ιταλικών.

- Η πιστοληπτική αξιολόγηση (rating) των χωρών αυτών από τους διεθνείς οίκους, παραμένει σε επίπεδα κάτω ή στα όρια του investment grade (με εξαίρεση την Πολωνία), αντικατοπτρίζοντας το γεγονός ότι οι χώρες αυτές χρειάζεται να πραγματοποιήσουν αρκετά ακόμα βήματα, προκειμένου να προσεγγίζουν τις ανεπτυγμένες χώρες.