Ο ρόλος των Πανεπιστημίων σε ένα μεταβαλλόμενο κόσμο

Των Δρ Ευαγγελίας Κρασαδάκη
Μέλους του ΕΡΓΑΣΥΑ, Σχολή Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης του Πολυτεχνείου Κρήτης

Καθηγητή Ευάγγελου Γρηγορούδη
Πολυτεχνείο Κρήτης, Σχολή Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης

Καθηγητή Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη
Πολυτεχνείο Κρήτης
Επίτιμου Διδάκτορα ΑΠΘ
Ακαδημαϊκού, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών
Distinguished Research Professor, Audencia Business School, France

Καθηγητή Νικολάου Ματσατσίνη
Πολυτεχνείο Κρήτης
Διευθυντή του Εργαστηρίου ΕΡΓΑΣΥΑ
Προέδρου Ελληνικής Εταιρίας Επιχειρησιακών Ερευνών

Η επικρατούσα άποψη μέχρι τουλάχιστον τη δεκαετία του 90’ ήταν ότι η θέση του πανεπιστημίου συνδέεται με ένα κυρίαρχο ρόλο σε μια κοινωνία που παγκοσμίως οδηγείται από τη γνώση, την πληροφορία και τις ιδέες. Η γνώση αντικαθιστά άλλους πόρους, ως βασική κινητήρια δύναμη της οικονομικής μεγέθυνσης, και η εκπαίδευση έχει σταδιακά αναδειχθεί ως θεμέλιο για την ατομική ευημερία και κοινωνική κινητικότητα. Σε έρευνα στις Ηνωμένες Πολιτείες προέκυψε πως το μορφωτικό επίπεδο επιδρά στην ατομική ευημερία, και η άποψη αυτή που είχε εκφραστεί από το 31% των ερωτώμενων το 2000 ανήλθε στο 55% το έτος 2009. Οι ‘μορφωμένοι’ Αμερικανοί κερδίζουν διπλάσιες αμοιβές σε σχέση με τους απόφοιτους της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. 

Η πανεπιστημιακή εκπαίδευση δημιουργεί περαιτέρω οικονομική μεγέθυνση, όπως επίσης και ατομική ευημερία. Για παράδειγμα, μια πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι τα πανεπιστήμια συνέβαλαν με 60 δισεκατομμύρια λίρες στην οικονομία του Ηνωμένου Βασιλείου τα έτη 2007-08. Προφανώς αυτή η επίδραση δεν αφορά μόνο το Ηνωμένο Βασίλειο αλλά ισχύει γενικότερα για όλες τις χώρες.  Η ζωντάνια των ιδεών και καινοτομιών συνδέεται με ανταλλαγές καθηγητών και φοιτητών με πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα. Η UNESCO αναφέρει μια αύξηση 57% στον αριθμό αυτών που σπούδασαν εκτός της χώρας καταγωγής τους την προηγούμενη δεκαετία. Στο Harvard υπάρχει μια τετραπλάσια αύξηση των φοιτητών που σπουδάζουν σε προπτυχιακά προγράμματα του πανεπιστημίου στο εξωτερικό, και αυτοί οι φοιτητές αποτελούν το 20% του συνολικού φοιτητικού πληθυσμού του ιδρύματος. Στην ψηφιακή εποχή, όπου οι ιδέες και οι φιλοδοξίες προσπερνούν τα συμβατικά σύνορα, τα πανεπιστήμια δεν πρέπει να περιορίζονται από εθνικά σύνορα.

Παραδείγματα συνεργασίας

Ορισμένα παραδείγματα της ισχύουσας κατάστασης φαίνεται από τα παρακάτω παραδείγματα:

• Ευρωπαϊκή Ένωση επέκτεινε το πρόγραμμα Erasmus στέλνοντας κάθε χρόνο εκατοντάδες χιλιάδες φοιτητές και καθηγητές σε 4.000 ιδρύματα σε 33 χώρες.
• Τα κράτη του Περσικού Κόλπου έχουν αναπτύξει διεθνείς πανεπιστημιουπόλεις με επενδύσεις εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων. Για παράδειγμα, στην Ντόχα το ‘κέντρο εκπαίδευσης’ περιλαμβάνει έξι αμερικανικά πανεπιστήμια σε μια έκταση 14 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Η νέα πανεπιστημιούπολη του Αμπού Ντάμπι του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης άνοιξε επιτρέποντας την είσοδο μόνο στο 2% των αιτούντων φοίτησης και την εγγραφή φοιτητών από 39 χώρες. Μπορούμε να βρούμε διεθνώς τουλάχιστον 162 πανεπιστημιουπόλεις των δυτικών πανεπιστημίων στην Ασία και τη Μέση Ανατολή που δείχνει μια αύξηση κατά 43% σε μόλις τρία χρόνια.
• Η Σιγκαπούρη φιλοξενεί 90.000 φοιτητές από άλλες χώρες καθώς και μια πανεπιστημιούπολη του INSEAD, καθώς και προγράμματα σπουδών με τουλάχιστον τέσσερα αμερικανικά πανεπιστήμια.
• Στην Κίνα υπάρχει μια έκρηξη στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, την πιο δραματική στην ανθρώπινη ιστορία. Μεταξύ του 1999 και του 2005, ο αριθμός των πτυχιούχων τετραπλασιάστηκε - σε περισσότερα από 3 εκατομμύρια. Η Κίνα αναμένεται να γίνει ο μεγαλύτερος παραγωγός Ph.D., επιστημόνων και μηχανικών.
• Στην Ινδία ο αριθμός των πανεπιστημίων διπλασιάστηκε τη δεκαετία του 1990 και η ζήτηση συνεχίζει να αυξάνεται. Ο υπουργός Ανάπτυξης Ανθρώπινου Δυναμικού της Ινδίας δήλωσε ότι η Ινδία χρειάζεται 800 νέα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης μέχρι το 2020, προκειμένου να αυξηθεί το ποσοστό συμμετοχής των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας - το ποσοστό του πληθυσμού μεγαλύτερης ηλικίας που εγγράφεται σε ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης από 12,4% αυξήθηκε στο 30%.
• Στην Ιρλανδία το ποσοστό συμμετοχής στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας αυξήθηκε από 11% το 1965 σε 57% το 2003. Η νέα σύμπραξη του Trinity και του University College του Δουβλίνου με το κοινό τους εγχείρημα καινοτομίας ενισχύουν τις εθνικές και διεθνείς συνδέσεις, αξιοποιώντας μια καλά εδραιωμένη κοινότητα για τεχνολογική καινοτομία και επιχειρηματικότητα.

Συνολικά, αυτές οι συνεργασίες και σχέσεις ‘χωρίς σύνορα’ ανθίζουν με τρόπους που πραγματικά βελτιώνουν τη ζωή με δραματικούς τρόπους. Ένα ενδεικτικό παράδειγμα είναι η συνεργασία της κυβέρνησης της Μποτσουάνα με το πανεπιστήμιο του Harvard για την πρόληψη και τη θεραπεία του HIV/AIDS με εξαιρετικά αποτελέσματα.

Οικονομική κρίση

Συχνά οι διεθνείς πρωτοβουλίες των πανεπιστημίων χαρακτηρίζονται ως μια ανταγωνιστική αναγκαιότητα - για τη θέση των πανεπιστημίων, για την παγκόσμια επιτυχία των εθνών και των οικονομιών τους. Τα πανεπιστήμια καλλιεργούν τις ελπίδες του κόσμου για την επίλυση των προκλήσεων που διασχίζουν τα σύνορα για την απελευθέρωση και αξιοποίηση της νέας γνώσης, για την οικοδόμηση πολιτιστικής και πολιτικής κατανόησης και ενός περιβάλλοντος που προάγει το διάλογο και τη συζήτηση.

Το 2010, παρόλο που θαυμάζουμε το ρυθμό επέκτασης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης σε ολόκληρο τον πλανήτη, ακόμα και όταν σε όλο τον κόσμο αναγνωρίζουμε συλλογικά την κρίσιμη και ολοένα αυξανόμενη σημασία της, ακόμη και αν αναγνωρίζουμε το κατ 'ανάγκη παγκόσμιο πεδίο εφαρμογής της, βλέπουμε το μέλλον της να κινδυνεύει. Διαπιστώνουμε ότι η παγκόσμια οικονομική κρίση επιβράδυνε τη διασυνοριακή δυναμική των πανεπιστημίων. Τελευταία και μετά την 11η Σεπτεμβρίου, λόγοι ασφάλειας παρεμποδίζουν διεθνείς φοιτητές για σπουδές και ερευνητικές συνεργασίες τόσο στο φημισμένο Harvard όσο και σε άλλα πανεπιστήμια των Η.Π.Α. Επίσης, η οικονομική ύφεση έχει περιορίσει την κινητικότητα των σπουδαστών και την προσέλκυση των πιο ελπιδοφόρων και δημιουργικών μυαλών διεθνώς.  Ακόμα η παγκόσμια ύφεση προκαλεί μια άμεση απειλή για την ανάπτυξη και την οικονομική ευρωστία της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Ενώ η οικονομία της γνώσης οδηγεί και πράγματι απαιτεί την άνευ προηγουμένου ανάπτυξη της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, σε πολλά μέρη οι προϋπολογισμοί των πανεπιστημίων μειώνονται και τα μαθήματα, οι ικανότητες και οι ευκαιρίες μειώνονται, ακόμα και όταν αυξάνονται οι εγγραφές και οι προσδοκίες. Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά στο παράδοξο να γιορτάζουμε παγκοσμίως τη γνώση και ταυτόχρονα να υπονομεύουμε τα ίδια τα θεμέλιά της. Πολύ συχνά η οικονομική κρίση μπορεί να σημαίνει ιδιαίτερα οδυνηρές περικοπές για κλάδους των οποίων η αξία είναι πιο δύσκολο να μετρηθεί, όπως για παράδειγμα η κατάργηση της μοναδικής καθηγήτριας παλαιογραφίας στη Βρετανία, ο τερματισμός των μαθημάτων φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Middlesex και η δραστική μείωση της διδασκαλίας της ‘ιστορίας πριν από το 1900’ στο πανεπιστήμιο του Sussex. Ο διακεκριμένος ιστορικός της Οξφόρδης, Keith Thomas, αναφέρει στη Sunday Times ότι «η θέση των μαθημάτων και σπουδών που δεν αφορούν αντικείμενα STEM [επιστήμης, τεχνολογίας, μηχανικής, μαθηματικών] απειλείται σοβαρά». Ωστόσο, όπως η Salters Sterling μας υπενθύμισε πρόσφατα στους Irish Times, "κάθε κυβέρνηση πρέπει να ασχολείται τόσο με τις ανθρωπιστικές όσο και με τις τεχνολογικές σπουδές".

Τριτοβάθμια εκπαίδευση και ανάπτυξη

Όταν περιορίζουμε τον ρόλο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης κυρίως ως οδηγό της οικονομικής ανάπτυξης και επίλυσης των πιο επειγόντων προβλημάτων της κοινωνίας, κινδυνεύουμε να μη τεθούν ευρύτερα ερωτήματα, τα είδη έρευνας που επιτρέπουν την κριτική στάση, που οικοδομούν την ανθρώπινη προοπτική και ενισχύουν τον ανήσυχο σκεπτικισμό και την απεριόριστη περιέργεια από την οποία εμφανίζονται τόσο συχνά οι βαθύτερες αντιλήψεις μας. Η πολύ στενή εστίαση στο παρόν μπορεί να γίνει εις βάρος του παρελθόντος και του μέλλοντος, της παραδοσιακής άποψης που ήταν πάντα η ιδιαίτερη μέριμνα της μάθησης στο πανεπιστήμιο. Πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε αποφοίτους ικανούς για καινοτομία εάν δεν μπορούν να φανταστούν έναν κόσμο διαφορετικό από αυτόν στον οποίο ζούμε τώρα; Η ιστορία διδάσκει τα απρόβλεπτα, καταδεικνύει ότι ο κόσμος ήταν διαφορετικός και θα μπορούσε και να γίνει διαφορετικός ξανά. Η ανθρωπολογία μπορεί να δείξει ότι οι κοινωνίες είναι και ήταν διαφορετικές στο χώρο και στο χρόνο. Πως να φανταστούμε τον εαυτό μας μέσα στο μυαλό, τη ζωή, την εμπειρία ενός άλλου προσώπου,  πώς να δούμε τον κόσμο μέσα από έναν διαφορετικό φακό, κάτι που μας προσφέρει η μελέτη των Τεχνών.

Η οικονομική ανάπτυξη, οι επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις είναι απαραίτητες αλλά όχι ικανές συνθήκες για ένα πανεπιστήμιο. Και στο χώρο της επιστήμης, τα πανεπιστήμια έχουν μια ξεχωριστή υποχρέωση να καλλιεργούν και να εκπληρώνουν τη βαθιά ανθρώπινη επιθυμία να κατανοήσομε τον εαυτό μας και τον κόσμο που κατοικούμε και κληρονομούμε, από το μικρότερο στοιχειώδες σωματίδιο μέχρι το σάρωση των γαλαξιών - ακόμα και όταν δεν υπάρχει πρακτική εφαρμογή. Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι οι πλέον χρήσιμες από τις επιστημονικές ανακαλύψεις  έχουν συχνά την προέλευσή τους στην έρευνα που γεννήθηκε από την απόλυτη περιέργεια για το ποιοι είμαστε και πώς μπορούμε να καταλάβουμε τα πιο ενδιαφέροντα μυστήρια του φυσικού κόσμου.

Τριτοβάθμια εκπαίδευση και παγκοσμιοποίηση

Κατά ειρωνικό τρόπο, τα πράγματα φαίνεται να κινούνται σε μια μάλλον διαφορετική κατεύθυνση στην Κίνα. Καθώς διακινδυνεύουμε να υποβαθμίσουμε την υποστήριξή μας για τις ανθρωπιστικές επιστήμες στις δυτικές χώρες, εξέχοντες θεσμοί στην Κίνα στρέφονται προς αυτές. Αποτελεί έκπληξη ότι οι ηγέτες δώδεκα κινεζικών πανεπιστημίων στη Σαγκάη αυτό που έχουν κυρίως στο μυαλό τους, αυτό που κυρίως συζητούν είναι οι ανθρωπιστικές επιστήμες - η ανάγκη επέκτασης και ενίσχυσής τους. Η μεταρρύθμιση του προγράμματος σπουδών σε πολλά κινεζικά πανεπιστήμια πρόσθεσε ένα ευρύ φάσμα μαθημάτων φιλοσοφίας, ιστορίας και λογοτεχνίας. Αλλά καθώς θαυμάζουμε την ανάπτυξη της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και την αναδυόμενη δύναμη της επιστήμης στην Κίνα, θα πρέπει να σημειώσουμε το αυξανόμενο ενδιαφέρον και την προσοχή των Κινέζων στις ανθρωπιστικές επιστήμες.

Στην καρδιά των Καλών τεχνών και των ανθρωπιστικών επιστημών είναι η ικανότητα της ερμηνεία και η κατανόηση του κόσμου γύρω μας. Όλοι είμαστε βομβαρδιζόμενοι με πληροφορίες. Αυτή είναι μια καθοριστική πτυχή της νέας παγκόσμιας οικονομίας της γνώσης και των ψηφιακών πλατφορμών στις οποίες στηρίζεται. Οι φοιτητές περνούν πολλές ώρες μπροστά σε κάποια συσκευή που παράγει πληροφορίες - ένα κινητό τηλέφωνο. Τι να κάνουν με όλες αυτές τις πληροφορίες; Πώς τις αφομοιώνουν και πως τις αξιολογούν; Αν θέλουμε να εξαρτηθούμε από μια οικονομία της γνώσης πρέπει να καταλάβουμε τι είναι στην πραγματικότητα η γνώση σε αντίθεση με ότι είναι η απλή πληροφορία. Η εκπαίδευση που μετράται μόνο ως μέσο οικονομικής ανάπτυξης παραμελεί τη σημασία της ανάπτυξης τέτοιων ικανοτήτων. Από μια τέτοια εκπαίδευση απουσιάζει το γεγονός ότι όλοι είμαστε ‘διερμηνείς πληροφοριών’. Αγνοεί ότι ορισμένα πράγματα δεν αφορούν τα "γεγονότα" αλλά τη βαθύτερη κατανόησή τους και το νόημα που αυτά έχουν.

Αυτό το είδος της βαθιάς κατανόησης βρίσκεται στην καρδιά ενός πανεπιστημίου.. Πρόκειται για την κατανόηση του κόσμου και των εαυτών μας όχι μόνο μέσα από την ανακάλυψη αλλά και μέσα από την επανεφεύρεση, την επανεξέταση. Το νόημα είναι να θυμόμαστε τι έχουμε ξεχάσει σε ένα νέο πλαίσιο. Τι πρόκειται να ακούσουμε και να δούμε, τι είναι ακριβώς μπροστά μας που δεν μπορούσαμε να ακούσουμε ή να δούμε παλιότερα. Πρόκειται για τη σοφία που πρέπει να αναδεύεται και να ξυπνάει ξανά και ξανά.

Ένα υπερβολικά οργανικό μοντέλο του πανεπιστημίου χάνει την ιδιοφυΐα της ικανότητάς του. Μειώνει τον ρόλο του ως θεματοφύλακα θεμελιωδών ζητημάτων σε έναν κόσμο που βιάζεται να διορθώσει τα πιο επείγοντα προβλήματα. Όμως χρειαζόμαστε και τις δύο ιδιότητές του.

Δεν υπάρχει κανένα μοντέλο για την επιτυχία ενός πανεπιστημίου, ούτε ένα ιδανικό πανεπιστήμιο, το οποίο όλοι πρέπει να επιδιώκουμε. Η ποικιλία των πανεπιστημίων στην ουσία αποτελεί τη δύναμή τους. Από την αρχή της λειτουργίας τους, τα πανεπιστήμια άντλησαν δύναμη από τη δημιουργική ένταση μεταξύ της αναζήτησης, της εφαρμοσμένης γνώσης και της αφοσίωσης στη γνώση που επιδιώκεται για τον εαυτό της, για την απλή ικανοποίηση της περιέργειας.

Επιστήμη και Ποίηση

Οι άνθρωποι έχουν μια ακόρεστη δίψα για κατανόηση και απόκτηση νοήματος. Μια απόδειξη για αυτό είναι η αξιοσημείωτη απάντηση στο μάθημα ηθικής λογικής του καθηγητή Michael Sandel στο Χάρβαρντ που ονομάζεται "Δικαιοσύνη". Αυτό το μάθημα είναι από καιρό μεταξύ των πιο δημοφιλών προπτυχιακών μαθημάτων. Πρόσφατα, κινηματογραφήθηκε και τώρα διανέμεται μέσω διαδικτύου κι έτσι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο μπορούν να το βιώσουν και να το παρακολουθήσουν. Μπορούν να ασχοληθούν με τα σύγχρονα ηθικά διλήμματα που αντιμετωπίζει το μάθημα και με τις φιλοσοφικές προσεγγίσεις που έχουν αντιμετωπίσει παρόμοιες ερωτήσεις από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Το μάθημα έχει γίνει ένα παγκόσμιο φαινόμενο, το οποίο είχε πάνω από ένα εκατομμύριο διαδικτυακούς θεατές.

Το 1986, ο Seamus Heaney συνέθεσε ένα ποίημα προς τιμήν της 350ης επετείου του Χάρβαρντ και το διάβασε σε αυτούς που συγκεντρώθηκαν για να γιορτάσουν. Όλοι οι στίχοι του ποιήματος τελείωναν με τη φράση ‘τα βιβλία ήταν ανοικτά και οι πύλες γκρεμίστηκαν’, αλλά στο τέλος το ποίημα τελείωνε με τη φράση ‘τα βιβλία είναι ανοικτά και οι πύλες γκρεμίστηκαν’. Η αλλαγή στη χρήση των χρόνων του ποιήματος επιδιώκει να αναδείξει το παρελθόν και το παρόν της μάθησης στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Σήμερα, ακόμα περισσότερη γνώση ζητά τεκμηρίωση, οι πύλες έχουν ανοίξει σε όλο τον κόσμο. Και όπως σημειώνει ο Heaney ‘Ξεκινήστε ξανά, εκεί που ο πάγος και το πείραμα ήταν δύσκολο, εκεί βρείτε τον εαυτό σας’. Κοιτάξτε το παρελθόν για να βοηθήσετε στη δημιουργία του μέλλοντος. Κοιτάξτε την επιστήμη και την ποίηση. Συνδυάστε την καινοτομία με την ερμηνεία, τα χρειαζόμαστε και τα δύο και  είναι τα πανεπιστήμια που τα προσφέρουν καλύτερα.

Απόσπασμα ομιλίας της Αμερικανίδας ιστορικού Drew Gilpin Faust, 28^ης Προέδρου του Πανεπιστημίου Harvard, της μοναδικής γυναίκας Προέδρου στην ιστορία του διεθνούς φήμης Ιδρύματος, στις 30 Ιουνίου 2010