Στην Ελλάδα της κρίσης και της υπερφορολόγησης, γιατί σχεδόν ποτέ δεν έγινε λόγος και δημόσια συζήτηση για τα οικονομικά της δημόσιας επιλογής(;), γράφει ο Αθανανάσιος Χ. Παπανδρόπουλος.
Από την έντυπη έκδοση
Του Αθ. Χ. Παπανδρόπουλου
Στην Ελλάδα της κρίσης και της υπερφορολόγησης, γιατί σχεδόν ποτέ δεν έγινε λόγος και δημόσια συζήτηση για τα οικονομικά της δημόσιας επιλογής;
Από θεωρητικής πλευράς, τα οικονομικά της δημόσιας επιλογής, για συγκεκριμένους λόγους, είναι θα λέγαμε παντελώς άγνωστα στο ευρύ κοινό. Προφανώς δε, γιατί πραγματεύονται θέματα που αφορούν τον κρατισμό και τις ποικίλες διαστάσεις του. Οι Gordon Tullock, William A, NiskanenJr., Albert Breton, ThomasΕ.Borcherding και ο James M. Buchanan -για να αναφέρουμε μερικούς από τους πιο εξέχοντες θεωρητικούς της δημόσιας επιλογής- ανέπτυξαν πρότυπα που αποτελούν το έμβρυο μιας γενικής θεωρίας της γραφειοκρατίας.
Αυτά τα πρότυπα επεκτείνουν το παράδειγμα του Homo Economicus στη συμπεριφορά και στις θέσεις των ατόμων που αντιμετωπίζουν επιλογές εκτός αγοράς. Λειτουργούν πάνω στην αρχή ότι η ανθρωπότητα είναι ένα οργανικό σύνολο και ότι το να έχεις μια δημόσια θέση, να εργάζεσαι για την κυβέρνηση ή να είσαι αρχηγός κράτους δεν αλλάζει την ανθρώπινη φύση. Το άτομο παραμένει το ίδιο, είτε εργάζεται στον ιδιωτικό τομέα είτε στον δημόσιο. Αν του δοθεί η ευκαιρία, θα πάρει αποφάσεις που εξυπηρετούν την προσωπική του ικανοποίηση (όχι αναγκαστικά χρηματική, αλλά και καθαρά ψυχολογική ικανοποίηση όπως το κύρος και η επιτυχία στη σταδιοδρομία), ακόμα και αν αυτές οι αποφάσεις συμπίπτουν λιγότερο με το γενικό συμφέρον από άλλες, όχι τόσο προσωπικά συμφέρουσες αποφάσεις.
Εκείνο που ξεχωρίζει μια φίρμα της αγοράς από μια κρατική υπηρεσία, εξηγεί ο GordonTullock, δεν είναι ότι οι υπάλληλοί τους δρουν διαφορετικά, αλλά ότι οι κανόνες του παιχνιδιού, οι θεσμικοί εξαναγκασμοί που καθορίζουν την αυτονομία του ατόμου στην επιδίωξη των προσωπικών του στόχων είναι πολύ πιο αυστηροί στις ιδιωτικές επιχειρήσεις παρά στη γραφειοκρατία. Έτσι προκύπτει το παράδοξο αποτέλεσμα ότι σε μια φίρμα οι ατομικές πράξεις (με όλους τους άλλους παράγοντες ίσους) έχουν περισσότερες πιθανότητες να συμπέσουν με το γενικό συμφέρον, ενώ στη γραφειοκρατία τα άτομα έχουν μεγαλύτερες ευκαιρίες να προωθούν ελεύθερα τα προσωπικά τους συμφέροντα, άσχετα με το αν αυτά συμπίπτουν με το γενικό συμφέρον.
Και από την άποψη αυτή, στην Ελλάδα, η γραφειοκρατία έχει λαμπρές επιδόσεις να επιδείξει, με λαμπρότερη την ενεργό συμμετοχή της στην πτώχευση της χώρας.
Σύμφωνα με τους θεωρητικούς της δημόσιας επιλογής, ο ρόλος που παίζει το κράτος ως εγγυητής του γενικού συμφέροντος είναι να αναπληρώνει τα κενά που αφήνει η οικονομία της αγοράς και να δρα έτσι ώστε η κοινωνική αποτελεσματικότητα των αποφάσεων που παίρνουν οι διάφοροι οικονομικοί φορείς να είναι μεγαλύτερη απ’ ό,τι θα ήταν χωρίς την παρέμβασή του. Γιατί άλλο να υπάρχει το κράτος αν όχι για αυτό; Εντούτοις, η κρατική πολιτική δεν ανταποκρίνεται σ’ αυτό τον στόχο. Μερικές φορές έχει εντελώς αντίθετα αποτελέσματα: μειώνει αντί να βελτιώνει την αποτελεσματικότητα της κοινωνίας. Αλλά τότε γιατί επεμβαίνει το κράτος, ακόμα και όταν αυτό έχει αρνητικά αποτελέσματα; Αν είχαμε τέλειους θεσμούς δεν θα υπήρχε τέτοιο πρόβλημα. Τότε γιατί υπάρχει; Ποιοι είναι οι ελαττωματικοί μηχανισμοί; Τι μπορούμε να κάνουμε για να τους διορθώσουμε και να εξασφαλίσουμε ότι το κράτος θα εκπληρώνει τους στόχους της κοινωνίας και όχι τους δικούς του;
Η Δημόσια Επιλογή μας δίνει μερικές απαντήσεις. Οι πιο σημαντικές είναι οι θεωρίες της περί γραφειοκρατίας. Και κατά μια εκδοχή των παραπάνω θεωριών, σε χώρες όπου η γραφειοκρατία αποτελεί «κράτος εν κράτει», ο μη αποτελεσματικός έλεγχός της οδηγεί στη μη ακριβή αντίληψη του δημόσιου αγαθού, στην υπερκατανάλωση δημοσίων υπηρεσιών και άρα σε υψηλές δημόσιες δαπάνες και τελικά στην κλοπή. Στην Ελλάδα, πολύ περισσότερο από άλλες χώρες, αναγνωρίζει ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), η γραφειοκρατία, απορροφά -προς όφελος των μελών της και σε βάρος των άλλων τάξεων του πληθυσμού- περισσότερους πόρους από την πραγματική αξία των υπηρεσιών που προσφέρει στην κοινωνία. Γενικά: το κράτος εισπράττει περισσότερα απ’ όσα δίνει.
«Οι θεωρίες της δημόσιας επιλογής περί γραφειοκρατίας μάς οδηγούν έτσι σε δύο σημαντικά συμπεράσματα. Πρώτον, όσο περισσότερους δημόσιους υπαλλήλους έχει μια κοινωνία, τόσο πιθανότερο είναι να ανεβαίνουν οι γραφειοκρατικοί φόροι και να αναπτύσσεται το κράτος σε βάρος της υπόλοιπης οικονομίας. Οι δημόσιοι υπάλληλοι αποτελούν μια μεγάλη μερίδα ψηφοφόρων που ευνοούν την ανάπτυξη του κράτους και είναι συνήθως πολιτικά δραστήριοι και ενημερωμένοι. Είναι πιο δραστήριοι και ενημερωμένοι πολιτικά από τις άλλες τάξεις των πολιτών, γιατί η προσωπική τους ευημερία εξαρτάται από το μέγεθος των κρατικών προϋπολογισμών και από τη διαρκώς αυξανόμενη κατανομή των κρατικών κονδυλίων σε γραφειοκρατικές δραστηριότητες διαφόρων ειδών.
Όσο μεγαλώνει το κράτος, τόσο αυξάνονται οι πιέσεις για να μεγαλώνει περισσότερο. Και δεύτερον, η επιλογή μιας γραφειοκρατικής λύσης σε οποιοδήποτε κοινωνικό πρόβλημα πρέπει πάντα να έρχεται δεύτερη στη σειρά προτίμησης: είναι η λύση που πρέπει να εφαρμόζεται μόνο όταν είναι βέβαιο ότι όλες οι άλλες λύσεις είναι πραγματικά ακατάλληλες», γράφει ο Γάλλος οικονομολόγος Ανρί Λεπάζ και θέτει ένα τεράστιο για την Ελλάδα πρόβλημα: αυτό του αέναου κρατισμού, που δεν λέει να τελειώσει. Πλανώνται, δε, πλάνην οικτράν όσοι πιστεύουν το αντίθετο.